مزمّل ذکر) اقول در قرآن و در اخبار اسامی دیگری هم برای آن حضرت هست رسول نبیّ خاتم النّبیّین حبیب اللَّه امین اللَّه صفوة اللَّه صفیّ اللَّه و غیر اینها ولی در زیارت أمیر المؤمنین دارد

(السلام علیک یا طه و یس)

و اولی اینست که ما واگذار کنیم علم آنها را بخاندان نبوّت و رسالت و از پیش خود تفسیر برأی نکنیم.

شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً

) اسری آیه 84 (و لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ) مائده آیه 72.

دست برود و بدون ایمان از دنیا رحلت کند و بسا باشد ببرکت اعمال صالحه و توفیق توبه گناهانش محو شود چنانچه میفرماید:

(فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ) فرقان آیه 71.

و اما نظر بسعه رحمت و عفو و مغفرت الهی در جنب معاصی رجائش بیشتر باشد.

(9) آسمان پنجم در او مریخ است.

(10) آسمان ششم در او مشتری است.

(11) آسمان هفتم در او ستاره زحل است.

(12) آسمان هشتم که تعبیر بکرسی میکنند محیط بتمام این کرات و فلک ثوابت مینامند که سایر ستارگان در او ثابت است.

(13) عرش که فلک غیر مکوکب و فلک اطلس مینامند محیط بتمام این کرات و سطح مقعر هر یک از اینها مماس با سطح محدّب دیگریست و تمام اینها را عالم اجسام تعبیر میکنند که تمام مرکّب از ماده و صورت است و عرش تمام این کرات را در یک شبانه روز دور میدهد بحرکت متوالی و افلاک هفتگانه بر خلاف آن یک دوری دارند بر خلاف توالی قمر در بیست و هشت روز و کسری شمس در یک سال سائرین در مدت معیّنی و فلک ثوابت در مدّت طولانی که تعبیر بثوابت کردند و آن افلاک سبعه را بسیّارات نام نهادند و هیئت جدید قائل بیک فضای وسیعی هستند و تمام این کرات در آن فضای وسیع حرکت معیّنی دارند و از برای کره زمین دو حرکت قائلند وضعی و انتقالی اما وضعی دور خود چرخ میزند تشکیل شبانه روز میدهد و انتقالی دور کره شمس با سایر منظومات شمسی و تشکیل سال و فصول میدهد و این مسلک هم بتوسط حسّ و هم از لسان آیات و اخبار استفاده میشود که بیانش را تذکر داده ایم قبلا (اشکال) اوّلا در آیات شریفه دارد که خداوند خلقت آسمان و زمین را در مدّت شش روز آفرید و لکن در سوره فصّلت استفاده میشود که در مدت هشت روز بوده.

اوّلا میفرماید: (خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ) بعد میفرماید: (وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها فِی أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ) بعد میفرماید: (فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ) و ثانیا خداوند قادر متعال قدرت دارد در آن واحد آنها را خلق فرماید این مدّت برای چه بوده؟

(جواب).

اما از اول کلمه أربعة أیّام راجع بخلقت أرض و تقدیر اقوات و جعل رواسی است که یومین أرض داخل در أربعه است و با یومین سماوات شش میشود و اما از

ص: 6

ثانی آنکه افعال الهی دو قسم است یک قسمت دفعی الوجود مثل امر ساعة که (کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ) است و یک قسمت تدریجی الحصول است مثل فواکه و حیوانات و بنی آدم و بنی جان و امثال آنها و هر دو موافق با حکمت است و مصلحة و خود عالم بحکم و مصالح است تمام بجا است.

سرّ ولی در حدیث از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام روایت شده که فرمودند

(السرّ ما اخفیته فی نفسک و اخفی منه ما خطر ببالک ثمّ انسیته)

و در باب صلوات یومیه در قرائت حمد و سوره در ظهرین اخفاء واجب است و در عشائین و صبح جهر واجب است و میزان جهر و اخفا را گفتند اگر صدا جوهر داشته باشد جهر است و اگر جوهر نداشته باشد اخفاء است و تحقیق کلام اینست که مراتب جهر بسیار است تا برسد با علا صوت که فریادش گویند و مستحبّ است در اذان اعلامی که دارد صدا بهر سنگ و کلوخی برسد برای او استغفار میکنند و هر که صدای او را بشنود و برخیزد و نماز کند در نامه عمل او نوشته میشود و نیز مستحبّ است در صلوات بر محمّد و آل و نیز اخفاء هم مراتبی دارد تا برسد بحدیث نفس و خطورات قلبی و خیالات نفسانی و در باب صلوات جهریّه میفرماید بحدّ فریاد نرسد و در اخفاء بحدّی نرسد که خود هم نشنود و این آیه شریفه در مقام اینست که لازم نیست صدا را بلند کنی خداوند عالم بخفیّات هم هست حتی بخطورات نفسانی و خیالات قلبی حتّی و لو فراموش کنی که چه خیالی و خطوری بوده چون علم حقّ محدود نیست و چیزی از علم او بیرون نیست عالم السرّ و الخفیّات از باطن و ظاهر هر کس خبر دارد لذا میفرماید:

(وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ) بهر مرتبه جهر که باشد برای دعا و مناجات و دعوت و قرائت و بیان احکام لزوم ندارد مخفی او هم مکشوف عند اللَّه است.

(فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ) از اسرار و بواطن بندگان با خبر است و میداند.

(وَ أَخْفی و از سرّ خفی تر که همان خیالات باشد و خطورات قلبی هم دانا است (لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ) آل عمران آیه 5.

(قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی بنی اسرائیل آیه 110.

(اللَّهُ) اسم ذات مقدّس جامع جمیع صفات کمال و منزّه از جمیع عیوب و نواقص و از برای او سه اسم است که در اسامی ذات است اللَّه و حقّ که دلالت بر وجوب وجود دارد و هو که دلالت بر غیب الغیوبی او دارد و بقیه اسماء الهی اسماء صفات و اسماء افعال است اسماء صفات هم دو قسم است یک قسم صفات محضه مثل حیّ عظیم کبیر علی عزیز و امثال اینها و یک قسم ذات اضافه مثل علیم قدیر مدرک مرید که طرف دارد عالم بکلّ شی ء قادر علی کلّ شی ء مرید لما أراد مدرک کلّ شی ء و اسماء افعال که تعبیر بصفات فعلیه میکنند مثل خالقیّت رازقیّت محیی و ممیت معطی و منعم منیب و معذّب غفور و شکور عفو و عطوف و امثال اینها.

(لا إِلهَ إِلَّا هُوَ) کلمه توحید اخلاص طیّبه و گذشت که این و گذشت که این کلمه بدلالت مطابقی دلالت بر توحید عبادتی دارد و بدلالت التزامی بر سایر مراتب توحید و بدلالت اقتضایی بر جمیع عقائد حقّه.

(لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی جمیع أسماء الهیّه که بالغ بر هزار اسم است در جوشن کبیر مذکور است اسماء الحسنی است لکن در حدیث است که نود و نه اسم است که در قرآن ذکر فرموده اسماء الحسنی است و حدیث بسیار مفصّل است که بیان میفرماید در هر سوره چند اسم ذکر شده از سوره حمد تا آخر قرآن و یک یک آیات را ذکر فرموده که در کتاب شرح اسماء الحسنی بیان این اسماء شده و شرح شده و چون از طور این کتاب خارج است حواله میدهیم بشرح اسماء الحسنی رجوع کنید.

قرآن حدیث موسی را بیان فرموده مفصلا و اشارة چون قضایای موسی از قبل از ولادتش تا زمان رحلتش بسیار امور عجیبه دارد و برای تنبیه بسیار مفید است اوّلا قبل از ولادت کهنه خبر دادند بفرعون که فرزندی از بنی اسرائیل بوجود میاید که دستگاه سلطنت و خدایی ترا در هم میکوبد او اوّلا میان زنهای بنی اسرائیل و مردان آنها جدایی انداخت و مردان آنها را باعمال شاقه وادار نمود و زنهای آنها را باسیری و کنیزی برد و ثانیا جاسوسان زیادی مقرر نمود که در خانه های بنی اسرائیل دائما وارد میشدند و هر زنی که آثار حمل در او بود شکم او را پاره میکردند اگر پسر بود سر میبریدند که مثنوی میگوید (صد هزاران طفل سر ببریده شد تا کلیم اللَّه موسی دیده شد) خداوند حمل مادرش را تا حین ولادت مخفی فرمود چنانچه در مورد حضرت بقیّة اللَّه هم از بنی عباس نظیر آن بود و حمل او مخفی شد تا حین ولادت و شرح ولادتش تا زمان رسالتش در چندین آیة بعد در همین سوره میاید.

(وَ هَلْ أَتاکَ) استفهام تقریریست یعنی آمده است ترا و با خبر شده؟

(حَدِیثُ مُوسی و بعضی گفتند چون حدیث موسی مفصلا اوّلا در این سوره بیان شده و آنچه قبل از نزول این سوره بوده فقط اشاره بوده و بر هر تقدیر استفهام تردیدی نیست چون خداوند میدانست که حدیث موسی را برای پیغمبر بیان فرموده یا نفرموده بتقدیر اوّل بیان فرموده و بتقدیر دوم بیان نفرموده و لکن پیغمبر صلّی اللَّه علیه و سلم در همان عالم نورانیت تمام قرآن باو افاضه شد که مراتب نزول قرآن را در مجلد اول بیان کردیم که اول مرتبه نزول در همان عالم بروح مقدس رسول بوده.

درک میکنم آتش را شاید بیاورم از آن آتش یک قسمتی یا پیدا کنم بر آن آتش راه هدایتی حضرت موسی پس از اینکه از مدین با اهل خود حرکت کردند رسیدند در بیابانی که راه را کم کرده و جاده پیدا نبود و هوا هم سرد بود و بر عیالش دختر شعیب هم آثار وضع حمل ظاهر شد بسیار مضطرب شد ناگاه.

(إِذْ رَأی ناراً) آتشی را مشاهده کرد در یک طرف کوه و صحرا گفت البته یک عده در آنجا هستند هم ممکن است یک قسمت از آتش بیاورم برای رفع سردی و برودت هوا و هم ممکن است طریق را بما بنمایانند ولی متوجه نشد که این آتش را فقط او مشاهده میکند اهلش نمی بیند.

(فَقالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا) فقط عیالش بود و بس برای چه خطاب جمع مذکر فرمود گفتند بمناسبت حمل و ذکور بودن طفل و اثنین بودن آنها بعلاوه گوسفندان خود هم همراه آورده بود.

(إِنِّی آنَسْتُ ناراً) یعنی بنظر میاید نفرمود رایت چون روشنایی مشاهده میکرد (لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِقَبَسٍ) که یک قسمت از آتش باشد و تعبیر بلعل برای اینست که ممکن است صاحبان آتش مانع شوند یا ممکن نشود آوردن آن (أَوْ أَجِدُ عَلَی النَّارِ هُدیً) که اگر ممکن نشد آوردن آتش ممکن است بتوسط آتش جاده و طریق پیدا شود و راه بجایی پیدا کنیم و پناه گاهی برای وضع حمل بدست بیاید و بالجمله بوسیله این آتش هدایت شویم.

(2) اینکه احدی نیست که این آتش را افروخته باشد.

(3) صدا از درخت بصدای بلند که تعبیر به نودی ندا باشد تعبیر فرموده.

(4) اینکه موسی را می شناسد و او را باسم ندا میدهد که میفرماید (فَلَمَّا أَتاها نُودِیَ یا مُوسی .

خود را پس به هلاکت میافتی.

(فَلا یَصُدَّنَّکَ) خطاب بحضرت موسی است لکن از باب (ایّاک اعنی و اسمعی یا جاره) خطاب بجمیع مکلّفین است و فرد اجلی را در نظر گرفته و مقصود جمیع افراد ما دون است در حدیث دارد که بعضی خدمت امیر المؤمنین شرفیاب شدند عرض کردند که خداوند امر فرمود بملائکه که سجده کنند بآدم و شیطان از ملائکه نبود چرا در ترک سجده رانده درگاه شد با اینکه امر باو نشده بود؟ حضرت جواب دادند که در قرآن خطاب بمؤمنین شده راجع به بسیاری از تکالیف با اینکه تمام جنّ و انس مکلّف بآن ها هستند برای این که پیغمبر مبعوث بر کافّه جنّ و انس بوده فرد اجلی را خطاب فرموده که ما بقی افراد بدانند که بطریق اولی مکلّف هستند خداوند ملائکه را با آن مقام قرب که گفتند (نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ) بقره آیه 28 که تکلیف را ما دون بدانند مثل شیطان که بطریق اولی مکلّف بسجده است.

(عَنْها مَنْ لا یُؤْمِنُ بِها) در بین مفسّرین اختلاف شد در مرجع ضمیر عنها و بها بعضی گفتند راجع بصلاة است یعنی کسانی که ایمان بنماز ندارند مانع نشوند ترا از اقامه نماز بعضی گفتند راجع بساعة است یعنی کسانی که اعتقاد بقیامت ندارند مانع نشوند ترا از ایمان بقیامت بعضی گفتند ضمیر عنها راجع بصلاة است و ضمیر بها راجع بساعة است بعضی گفتند راجع بهر دو است و لکن ظاهرا بملاحظه اقربیت راجع به ساعت است و اشاره بفرعون و فرعونیان است که معتقد بمعاد نیستند.

(فَتَرْدی ردی مقابل جید است انسان جیّد انبیاء و اولیاء و اتقیاء و اهل ایمان بدرجات مختلفه و ردی کفّار و منافقان و مشرکین و کلیه ارباب ضلالت بدرکات مختلفه و امور نسبی است بسا انسان از بعض جهات جید و از بعض جهات ردی است مثل مؤمن فاسق فاجر عاصی.

ص: 17

بطرف بالا و دیگری بطرف زمین و در شب تاریک نور میدهد و نعمانی از حضرت صادق روایت کرده که از قضیب او از غرس بهشت بوده و در اخبار دارد قمیص آدم و الواح توراة و عصای موسی و خاتم سلیمان علیهم السلام نزد ائمه است و در مجمع دارد نقل میکند که مآرب اخری حمل زاد و سقایة میکرد و با موسی مکالمه می نمود و بر زمین میزد آنچه برای اکل میل داشت خارج میشد و فرو می برد در زمین چشمه آب ظاهر میشد و با هر دشمنی مقابل میشد بر او غالب میشد و جانوران بیابان را دفع میکرد و دلو میشد از چاه آب بیرون میاورد و دو شعبه آن مثل دو شمع روشن می شد و در زمین فرو می برد درخت میشد و برگ و میوه میداد.

کشنده است و انسان راه بحالش پیدا نمیکند و از این طرف و آن طرف بخود می پیچد و لذا در حق سه نفر از ائمه علیهم السلام دارد که مثل مار گزیده بخود می پیچیدند حضرت مجتبی علیه السلام موقعی که از آن آب زهرآلود آشامید حضرت سید الشهداء علیه السلام در گودال قتلگاه حضرت رضا علیه السلام از اثر انگور زهر آلود حضرت موسی ترسید و در جای دیگر دارد تعبیر بجان میکند در سوره قصص (کَأَنَّها جَانٌّ وَلَّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ) حضرت موسی فرار کرد و بسیار ترسید و جانّ یک نوع از حیّات است و ظاهرا حیّه باشد که ما تعبیر باژدها میکنیم و بالجمله حیّه و ثعبان و جانّ سه نوع از حیّات هستند.

موسی هم برهنه نبوده و اراده کند که دست راست خود را بپهلوی خود گذارد باید دست زیر لباس کند و بپهلوی چپ گذارد که محل قلب است و لا بد باید از راه یخه پیراهن که جیبش گویند داخل کند پس این عبارت منطبق میشود با (وَ أَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ) نمل آیه 12 غایة الامر مجرد دخول کافی نیست باید بپهلو هم الصاق کند و وضع نماید و هم چنین منطبق میشود (اسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ وَ اضْمُمْ إِلَیْکَ جَناحَکَ) قصص آیه 32 (اشکال) در این جمله این آیه صدق میکند اگر از روی لباس هم دست گذارد (وَ اضْمُمْ یَدَکَ إِلی جَناحِکَ) و با کلمه (و ادخل و اسلک) تنافی دارد بتنافی عام و خاص و مطلق و مقید (جواب).

اولا ظاهر جناح پهلو است که باید دست روی پوست بدن بگذارد چنانچه گفتیم:

و ثانیا بر فرض تفاوت بین آنها باید حمل عام بر خاص و حمل مطلق بر مقید نمود.

و ثالثا جمله:

(تَخْرُجْ بَیْضاءَ) دلیل قطعی و قرینه متصله است زیرا خروج فرع دخول است تا داخل نشود خارج نمیشود و بیضاء مقابل سوداء است و بمعنی سفید است و البته سفید نورانی است که درخشنده باشد که گفتند مثل خورشید درخشنده گی داشت.

(مِنْ غَیْرِ سُوءٍ) سوء بدی و پلیدی و زشتی است.

(آیَةً أُخْری معجزه اول عصا و دوم ید بیضاء.

إِلی فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ) نحل آیه 13 بعض مفسرین گفتند اگر فرموده بود الکبر بلفظ جمع شامل جمیع آیات شود جایز بود و از این جهت حمل کردند بر دلالت که در میان دلالات این دلالت کبری است بلفظ مفرد اداء فرموده لکن این اشتباه است زیرا کلمه.

(لِنُرِیَکَ مِنْ آیاتِنَا الْکُبْری من تبعیضیه یعنی در میانه آیات و معجزات که انبیاء داشتند و اقامه میکردند آیاتی که بموسی عنایت فرمودیم هر کدام از آنها و هر یک از آنها آیة کبری است و این جمله برای اطمینان قلب حضرت موسی که فقط معجزه تو برای دعوت فرعون و فرعونیان این دو آیة نیست که عصا باشد و ید بیضاء بلکه معجزات محیّر العقول دیگری هم بتو عنایت میکنیم که بر آنها غالب شوی و آنها هلاک شوند و بنی اسرائیل از چنگال آنها نجات پیدا کنند و مساکن و اموال آنها را تصاحب کنند و سلطنت و دولت و مکنت بآنها عطا شود.

را باعمال شاقه و بغلامی در آورد که حضرت موسی باو فرمود (أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ) شعراء آیه 21 و میفرماید (إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ) قصص آیه 3 (نکتة) حضرت موسی نه فقط مبعوث شد بر فرعون بلکه بر تمام فرعونیان و بنی اسرائیل و از انبیاء اولوا العزم بود ناسخ دین ابراهیم لکن مبعوث بر کافه جن و انس نبود چنانچه ابراهیم و نوح و آدم مبعوث بودند و هم چنین بر تمام انبیاء بنی اسرائیل تا حضرت عیسی امّا بر بنی اسماعیل دین ابراهیم باقی بود تا زمان بعثت حضرت رسالت صلّی اللَّه علیه و سلم.

باز می شد و پاسبانهای آنها در خواب بودند تا رسید مقابل تخت فرعون و با کمال قوّت و شجاعت او را دعوت نمود.

(وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی) گفتند موقعی که موسی در دامن او بود خواست فرعون امتحان کند یک دانه جواهر و یک قطعه آتش مقابل او گذاشت موسی خواست دانه جواهر را بر دارد جبرئیل دست او را برد آتش را برداشت در دهان گذاشت زبانش لکنت پیدا کرد در خواست کرد که این عقده از زبانش برداشته شود تا اینکه.

(یَفْقَهُوا قَوْلِی) کاملا بیان واضح و روشن نماید تا آنها بفهمند و درک کنند و راه عذری نباشد.

قَوْلِی وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی

علیّا أَخِی اشْدُدْ بِهِ ازری وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی)

ابن عباس گفت (فسمعت منادیا ینادی قد أوتیت ما سئلت) الی غیر ذلک من الاخبار.

(توضیح کلام) اینکه هارون نسبت بموسی چندین مقام داشت.

(1) مقام وزارت علی علیه السلام در جمیع امور رسالت مقام وزارت داشت نسبت بحضرت رسالت چنانچه نخست وزیر تمام امور مملکت و سلطنت در تحت نظر او است.

(2) مقام اهلیت و امیر المؤمنین جز و اهل بیت رسالت است که در آیه تطهیر میفرماید (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) احزاب آیه 33 که دلالت بر مقام عصمت دارد و شامل جمیع مراتب طهارت میشود.

(3) مقام اخوت و حضرت رسالت عقد اخوت با او بست که یکی از القاب امیر المؤمنین اخ الرسول است.

(4) شدّ ازر که امیر المؤمنین چه اندازه پشتیبانی کرد از رسول اکرم بخصوص در امر جهاد که اگر علی نبود حضرت را کشته بودند و اساس اسلام را بر چیده بودند بخصوص در جنگ خندق و مبارزه با عمر ابن عبد ود و در احد که فقط علی بود و بس و خواب در فراش حضرت لیلة المبیت و سایر موارد.

(5) شرکت در امور رسالت که گفتند سه چیز باعث ترویج دین اسلام شد خلق پیغمبر که میفرماید (إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ) قلم آیه 4 مال خدیجه که تمام اموالش را بخشید بحضرت رسالت و تمام آنها را صرف دین نمود که کسانی که بطمع مال بودند بشرف اسلام مشرف شدند و تألیف قلوب آنها را نمود حتی خداوند یک سهم زکاة برای مؤلفة قلوبهم قرار داد در آیه (إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ الایة) توبه آیه 60 و فقهاء در باب تألیف قلوب اقسامی بیان فرموده اند.

(1) دفع اذیت آنها.

(2) همراهی با مسلمین در جهاد با سایر کفار و مشرکین.

(3) رغبت و میل باسلام.

ص: 25

(4) عدم همراهی با کفار در جهاد با مسلمین و غیر اینها، و شمشیر علی در جهاد با کفار چنانچه گذشت بعلاوه بعد از رحلت حضرت رسالت در دوره خلافت خلفاء ثلاث و خلافت خود علم علی و دفع شبهات کفار چه اندازه حقانیّت اسلام و ترویج دین نمود.

(6) مقام خلافت (وَ قالَ مُوسی لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ) اعراف آیه 138 پیغمبر هم در غدیر خم فرمود

(من کنت مولاه فعلی مولاه)

و در بسیاری از موارد که تعیین خلفاء خود را نمود فرمود اول آنها علی است.

(7) مقام عصمت و طهارت که هارون داشت علی فوق آن را دارا بود فقط فرق بین این دو مقام نبوت است که فرمود

(الا انه لا نبیّ بعدی)

آنهم نه از جهت عدم قابلیت علی باشد زیرا علی افضل از تمام انبیاء قبل از حضرت رسالت بود حتی بر اولی العزم آنها بلکه از جهت خاتمیّت پیغمبر صلّی اللَّه علیه و سلم و اینکه فوق دین اسلام دینی نیست و فوق قرآن کتابی نیست (اشکال) هارون فقط در زمان موسی خلیفه بود پس از موسی یوشع خلیفه بود (جواب) اینکه اگر هارون پس از موسی زنده بود قطعا مقدّم بر یوشع بود در خلافت و کلمه

(لا نبیّ بعدی)

صریح در اینست که بعد از آن حضرت تمام مقامات را علی دارد سوای نبوّت.

حلول در شی ء نمیکند محل شی ء واقع نمیشود حالات مختلفه بر او عارض نمیشود حتی این عباراتی که در آیات و اخبار داریم مثل حب و بغض و رحمت و غضب و رضا و سخت معنایش ترتیب این آثار است نه عروض این حالات بر ذات مقدسش.

(وَ نَذْکُرَکَ کَثِیراً) دو قسم ذکر داریم ذکر لسانی مثل تحمید و تهلیل و تکبیر که زبان باید دائما بذکر خدا مشغول باشد و ذکر قلبی در هر حالی خدا را در نظر داشته باشد و از خدا غافل نباشد میفرماید (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا احزاب آیه 41 و نیز می فرماید: (وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا) دهر آیه 25 (إِنَّکَ کُنْتَ بِنا بَصِیراً) بصیر عالم بمبصرات است سمیع عالم بمسموعات است مدرک عالم بمدرکات است حکیم عالم بحکم و مصالح است مرید عالم بصلاح و فساد است تمام از شئونات علم است نه حالات مختلفه چنانچه علم و قدرت هم از شئونات ذات است که صرف وجود است در مجمع از حضرت صادق علیه السلام از پدرش از جدش از امیر المؤمنین حدیثی روایت کرده که فرموده

(کن لما لا ترجو ارجی منک لما ترجو فان موسی بن عمران خرج یقتبس لاهله نارا فکلمه اللَّه فرجع نبیا و خرجت ملکة سبا کافرة فاسلمت مع سلیمان و خرج سحرة فرعون یطلبون العزّة لفرعون فرجعوا مؤمنین)

و خداوند میفرماید (وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ) طلاق آیه 2 و بنا بر آنچه گفتیم که رزق فقط مأکولات و مشروبات نیست بلکه آنچه خداوند عنایت فرماید از ایمان و علم و صحت و سلامت و مال و اولاد و سایر نعم الهیّه تمام صدق رزق میکند و آیات قرآنی بر او ناطق است مقام نبوّت بموسی و اسلام ببلقیس و ایمان بسحره تمام رزق است با اینکه امید نداشتند مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ.

الدِّینَ

) مؤمن آیه 14 و اخبار در فضیلت سؤال از خداوند و دعا و اهمیت آن بسیار داریم دارد

(الدعاء کهف الاجابة)

حتی افضلیت دعاء از تلاوت قرآن و اقامه صلوة داریم (قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ) فرقان آیه 77.

در اخبار داریم که در جمیع حوائج از خداوند بخواهید و سؤال کنید و دعا کنید اگر صلاح شما باشد خداوند اجابت میفرماید و اگر صلاح نباشد در قیامت عوض آن باضعاف مضاعف ثواب میدهد بالجمله یک نوع عبادت دعاء است بخصوص ادعیه مأثوره از ائمه اطهار مثل دعاء کمیل و دعاء سمات و دعاء صباح و ادعیه صحیفه سجادیه و ادعیه وارده در لیالی و ایام خاصه و در تعقیبات نماز و ادعیه شهر رمضان و غیر اینها و بهترین ادعیه دعاء در حق برادران دینی احیاء آنها و اموات آنها در ظهر و غیب بالاخص در مجمع مؤمنین که اگر چهل نفر باشند و دعاء یکی از آنها مورد اجابت باشد بواسطه او دعاء بقیه هم مستجاب میشود و از جمله ادعیه و مهمترین آنها در حق پیغمبر و ائمه طاهرین بذکر صلوات بالاخص در تعجیل فرج و دعاء عافیت که سؤال شد از معصوم که اگر کسی یک دعاء مستجاب داشته باشد چه دعائی کند فرمود عافیت آنهم عافیت در دین و دنیا و آخرت و افضل از صلوات لعن اعداء دین است زیرا محبت سه درجه دارد.

1- او را دوست دارد.

2- دوستان او را دوست دارد.

3- دشمنان او را دشمن دارد لعن کاشف از مرتبه سیّم است و صلوات از مرتبه اول.

و فرستادیم بسوی مادر تو آنچه باو وحی شد اینکه بگذارد. موسی را در تابوت (صندوق) پس بینداز در دریا رود نیل میگیرد او را دشمن من و دشمن او و القاء میکنم در قلب او برای تو محبتی از جانب من و برای اینکه تو در نظر ما مصون و محفوظ بمانی در جای دیگر میفرماید (وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ) قصص آیه 6.

(و لَقَدْ مَنَنَّا عَلَیْکَ مَرَّةً أُخْری جمیع نعم الهیه دنیویه و اخرویه منتیّه است احدی استحقاق ندارد تمام تفضل است فقط قابلیت داشته باشد یا حکمت اقتضاء کند افاضه میفرماید ولی بلیات تا استحقاق نباشد مبتلا نمیشود و بسا بر انسان مشتبه میشود بلا را نعمت می پندارد و نعمت را بلا مثل اینکه بکفار مال و جاه و اولاد و مهلت میدهد تصور میکنند نعمت است لکن بلاء است (لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ) آل عمران آیه 172 و غیر این از آیات و مثل اینکه مؤمنین بسا بفقر و مرض و امثال اینها گرفتار میشوند و بلا تصوّر میکنند و حال اینکه نعمت است ارتفاع درجه و استکمال نفس بصفات حمیده و نحو اینها و نعم الهیه دو قسم است عامه که شامل جمیع میشود و نعم خاصه که در مورد خاصی عنایت میفرماید مثل همین مورد که حمل مادر موسی مخفی میشود تا حین ولادت و بمجرد تولد او بمادرش وحی میشود که در سوره قصص میفرماید:

(وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ) آیه 6.

(إِذْ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّکَ ما یُوحی بعضی گفتند این وحی الهام بقلب است بعضی گفتند در خواب دید لکن القاء در قلب بتوسط ملائکه بنحوی که مورث علم شود چنانچه میفرماید (وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ) شعراء آیه 192- 194.

و در حدیث است میفرماید

(روح القدس نفث فی روعی انه لا یموت نفس

ص: 29

حتی تستکمل رزقه)

و این یا الهام ملک یا القاء در قلب است یا بصورت بشری نازل میشود چنانچه بر ابراهیم و لوط و مریم ظاهر شد.

(أَنِ اقْذِفِیهِ) یعنی فی حفظ موسی و در باره او.

(فِی التَّابُوتِ) تابوت صندوقی بود که آب در داخل او وارد نشود و در آب فرو نرود.

(فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ) آن تابوت را با موسی بینداز در دریا که رود نیل باشد و از پای قصر فرعون آب جاری بود این صندوق را مشاهده کرد گفت بروید از روی آب بگیرید آوردند درب صندوق را باز کردند طفلی تازه متولد شده در آوردند اراده کرد که او را بقتل رساند آسیه مانع شد گفت (وَ قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً) قصص آیه 8.

(یَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِی وَ عَدُوٌّ لَهُ) امّا عداوت فرعون با خدا چون دعوی الوهیّت میکرد و امّا عداوت با موسی چه اندازه از اطفال بنی اسرائیل را کشت که موسی بوجود نیاید.

(وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی) خداوند محبّت را در قلب او انداخت و از قتل او در گذشت و در مقام بر آمد که برای او مرضعه پیدا کند هر که را آوردند موسی پستان او را نگرفت تا خواهر موسی از دور مشاهده کرد و شناخت و گفت اجازه میدهید من هم یک مرضعه در نظر دارم او را بیاورم اجازه گرفت مخصوصا آمده بود برای اینکه مشاهده کند که امر بکجا منجر میشود که در آیه شریفه میفرماید (وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ) قصص آیه 10 (وَ لِتُصْنَعَ عَلی عَیْنِی) صنع بمعنی فعل و عمل است چنانچه میفرماید (صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ) نمل آیه 90.

و نیز میفرماید (وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً) کهف آیه 104 و در اینجا بمعنی تربیت و تغذیت است یعنی امر ترا بکسی واگذار نکردیم و اتکال بغیر ننمودیم خود ترا نگاهداری کردیم و از شر دشمن حفظ نمودیم.

ص: 30

(وَ دَخَلَ الْمَدِینَةَ عَلی حِینِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ) آیه 14 و قصد کشتن او را نداشت یک مشت بر آورد که دفع شر او را بکند بهمان مشت کشته شد خبر رسید بفرعونیان که موسی یکی از آنها را کشت تصمیم گرفتند که موسی را بکشند موسی فرار کرد و بطرف مدین روانه شد.

(فَنَجَّیْناکَ مِنَ الْغَمِّ) از آنها نجات پیدا کرد تا موقعی که نزد شعیب آمد و شرح قصّه خود را بیان نمود و شعیب گفت نجات پیدا کردی (قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ) قصص آیه 25 و ده سال نزد شعیب بود.

(وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً) و ابتلاآتی از او شد که اشاره بآن میشود.

فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلی قَدَرٍ یا مُوسی پس مکث کردی سالهایی در میان اهل مدین پس از آن آمدی بر قابلیت و استحقاق مقام نبوّت و رسالت و کلیمیّت و نزول الواح توریة اما فتون قبل از لبث در مدین حمل مادرت در سالی که فرعون ذبح اطفال میکرد و القاء در دریا و منع از ارتضاع از ثدی غیر مادرت و گرفتن ریش فرعون و همّ او بر قتل تو اخذ آتش بجای درّه که موجب انصراف از قتل شد پس قتل قبطی و آمدن رجل شیعه تو و خبر دادن باراده قتل تو و فرار کردن و نجات یافتن از دست آنها و امّا فتون بعد از آمدن مدین سقایت دختران شعیب و بردن ترا نزد شعیب و ده سال شبانی کردن در دشت و صحرا برای گوسفندان شعیب و سایر ابتلائات و خداوند هم باو عنایت فرمود:

اوّلا بمجرد بلوغ و رشد حکمت و علم را که میفرماید (وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ) قصص آیه 13 تا اینکه پس از آنکه.

ص: 32

(فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ) و تحمّل جمیع این شدائد و مشکلات.

(ثُمَّ جِئْتَ عَلی قَدَرٍ یا مُوسی استعداد و لیاقت و قابلیت مقام رسالت و اولی العزمی و اعطاء معجزات محیّر العقول پیدا کردی که از هر جهت از صفات حمیده و مقام صبر و تحمّل و اعمال صالحه مورد این موهبت عظمی شدی حال باید بوظایف رسالت خود عمل کنی.

مرا همراه من روانه فرما که باعث قوّة و پشتیبانی من باشد خداوند هم اجابت فرمود تقاضای او را و هارون در این موقع نزد موسی نبود لذا خطاب بموسی تنها شد فرمود:

(اذْهَبْ أَنْتَ) یعنی اوّل برو بطرف مصر و نزد برادرت هارون و باو خبر ده که خداوند حسب تقاضای من بتو هم اعطاء مقام نبوت و رسالت عنایت فرموده بهمراهی من.

(وَ أَخُوکَ) هر دو با هم بروید و دست خالی هم ترا نفرستادم معجزات بسیاری بتو عنایت کردم از عصا و ید بیضاء و سایر آیاتی که قبلا تذکر دادیم و لذا بصورت جمع فرمود.

(بِآیاتِی) و در بعض آیات فقط بهمان دو آیة اکتفاء فرموده (فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ) قصص آیه 32.

و در بعض آیات تعبیر بتسع فرموده (فِی تِسْعِ آیاتٍ إِلی فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ) نمل آیه 12 و در اینجا بنحو جمع فرموده که شامل جمیع معجزات صادره از موسی باشد که قبلا اشاره کردیم که ما فوق تسع هست.

(وَ لا تَنِیا فِی ذِکْرِی) خوف از فرعون و قوم او باعث نشود که ضعف و سستی در امر دعوت کنید خداوند حافظ و ناصر شما میشود و با شما است چنانچه در چند آیه بعد میفرماید (قالَ لا تَخافا إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَری شرحش میآید انشاء اللَّه و مراد از ذکری دعوت بتوحید و نفی شرک و ارسال بنی اسرائیل است.

عالم را منکر نیستند فقط برای او شریک در عبادت قرار داده بلکه میتوان گفت توحید ذاتی و صفاتی و افعالی را معتقد هستند فقط توحید عبادتی را منکرند چنانچه گفتند (ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی زمر آیه 4.

و نیز میفرماید (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ) (وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللَّهُ) عنکبوت آیه 61 و 63 و حتی از طبیعی لا مذهب بالا زده زیرا طبیعی منکر وجود اللَّه است تمام را مستند بطبیعت و دهر میداند و لکن فرعون خود را خدا میداند و منکر وجود حضرت او است و میگفت بموسی (لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ) شعراء آیه 28 و گفت (یا أَیُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی) قصص آیه 38.

و امّا طغیان در صفات مخصوصا در کبر و عجب کارش بچنین دعوایی رسید که میفرماید (إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ) قصص آیه 3.

(اذْهَبا) بهمراه یک دیگر برای دعوت فرعون بتوحید حضرت حق.

(إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی نکته فرعون باین ملعنت و خباثت را خداوند موقعی که مأمور میفرماید موسی و هارون را برای دعوت او مع ذلک سفارش میکند که باو بتندی و خشونت و شدّت صحبت نکنید بلکه با کمال ملایمت او را دعوت کنید و این یک درسی است که برای هدایت کفّار و فسّاق چه نحوه رفتار شود میفرماید:

اطلاق میشود در لباس لباس لیّن و خشن در پوست بدن لیّن و خشن نرم و زبر در اخلاق صفات حمیده و اخلاق رذیله در فواکه و مأکولات و غیر اینها و من جمله در کلام بالاخصّ در تعلیم و در باب هدایت و ارشاد و دلالت چنانچه کفّار و مشرکین در زمان حضرت رسالت آنهایی که از روی حقیقت و واقعیّت مشرّف بشرف اسلام شدند مشاهده اخلاق و رفتار آن حضرت را کردند غیر از آنهایی که بطمع مال و ریاست یا خوف و دهشت ایمان آورده بودند.

(لَعَلَّهُ) گفتیم تردید در حق باری تعالی روانیست میداند که فرعون متذکر و خوف پیدا میکند یا نمیکند بلکه بمعنی اتمام حجّت است که باید متذکر شود و بترسد و راه عذری بر او باقی نماند.

(یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی فرق بین تذکر و خشیة تذکر رو بخدا رفتن است در تحصیل عقائد حقّه و تکمیل اخلاق حسنه و اطاعت اوامر الهیّه و خشیه موجب ازاله عقائد فاسده و اخلاق قبیحه و اعمال سیئه است.

اولا فرمود یتذکر بلکه ایمان بیاورد و اطاعت کند و تسلیم اوامر الهیه شود و اگر ایمان نیاورد لا اقل دست از ظلم و تعدی و دعوی الوهیت بر دارد مثل بسیاری از کفّار و بالجمله باید اهل ارشاد از انبیاء و اولیاء و علماء و آمرین بمعروف و ناهین از منکر و هدایت کنندگان با کمال ملایمت با طرف صحبت کنند که حجّت از هر جهت بر او تمام شود که خداوند در حق رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و سلم میفرماید (فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ) آل عمران آیه 153.

بر کفر و ظلم خود زیادتی نماید.

(قالا رَبَّنا) بعد از اینکه موسی و هارون با هم همدست شدند و مورد خطاب الهی واقع شدند و مأمور بدعوت فرعون شدند که این جملات کاملا استفاده میشود که هارون هم مقام کلیمیّت را پیدا کرد و طرف مکالمه با خداوند شد که هر دو اینها در پیش گاه احدیّت عرض کردند.

(إِنَّنا نَخافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنا) به اینکه نگذارد ما با او تکلّم کنیم چه رسد اقامه حجّت کنیم بر او چنانچه دأب رؤساء و امراء و ظلمه چنین است بمجرّد احتمال مخالفت و لو باحتمال ضعیف میگیرند میکشند حبس میکنند به بینید بنی امیّه و بنی عباس با ائمّه اطهار و شیعیان آنها چه کردند با اینکه اینها گوشه گیری و سکوت را اختیار کرده بودند که شرح این قضایا بسیار مفصّل است بلکه در هر عصر و زمانی چنین بوده.

(أَوْ أَنْ یَطْغی که بر فرض متعرّض ما نشود بر کفر و زندقه و ظلم و تعدّی خود بیفزاید و زیاد روی کند چنانچه بسیار مشاهده شد که اهل ضلالت بیش از پیش بر فسق و فجور و کفر و ضلالت خود اضافه میکنند (وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً) اسراء آیه 84 (وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِیماناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ) توبه آیه 125.

ایذاء بشما و قدرت او را میگیرد نمیتواند کوچکترین اذیّتی بکند چنانچه مشورت کرد با جلساء خود در امر موسی و هارون گفتند بفرست سحره بیایند تا سحر موسی را باطل کنند (قالَ لِلْمَلَإِ حَوْلَهُ إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِیمٌ یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِ فَما ذا تَأْمُرُونَ قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ ابْعَثْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ) شعراء آیه 33- 36 و نگفتند باو که آنها را بقتل برسان یا حبس کن یا در شکنجه بینداز و از این جهت بود که حضرت باقر (ع) با اینکه طفل چهار ساله بود در مجلس یزید موقعی که یزید از جلساء پرسید و مشورت کرد در حق زین العابدین علیه السلام گفتند او را بقتل برسان فرمود جلساء مجلس تو از جلساء مجلس فرعون بدتر و خبیث ترند چون فرعون با آنها مشورت کرد حکم بقتل موسی نکردند و جلساء مجلس تو حکم بقتل علی بن الحسین کردند و سرّش اینست که تمام حرامزاده هستند.

(إِنَّنِی مَعَکُما) خداوند مع کلّ شی ء است (نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ) ق آیه 15 احاطه قیومیّه بجمیع ممکنات دارد و شما را از شرّ او حفظ میفرماید.

(أَسْمَعُ) علم بجمیع مسموعات دارم.

(وَ أَری علم بجمیع مبصرات دارم (وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ) شوری آیه 9 و تمام موجودات مقهور تحت قدرت او هستند (اگر نازی کند از هم فرو ریزند قالبها) بلکه مکرّر بیان شده که تمام ممکنات همین نحوی که در وجود احتیاج بموجد دارند در بقاء هم احتیاج بمبقی دارند و حکماء در اقسام حرکت قائل بحرکت جوهری هستند که باین ممکنات آن بآن افاضه وجود میشود و چون این وجودات متّصل بیک دیگر هستند تصوّر میشود یک وجود است.

ص: 38

از عذاب اخروی و بلیّات دنیویست.

هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ) جاثیه آیه 22.

عبدا و کفانی عزّا ان تکون لی ربّا).

(الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ) تمام موجودات عالم امکان که اطلاق شیئی بر او می شود از عالم مجرّدات و مادیّات از جمادات و نباتات برّی و بحری از طیور و هوام و انعام و جنّ و انس هر که بمقدار لیاقت و احتیاجات خود موافق حکمت و صلاح پس از خلقت آنها بآنها اعطاء فرموده (مهندسی که بکل نکهت و بکل جان داد بهر که آنچه سزاوار حکمت است آن داد) (ای کریمی که از خزانه غیب کبری ترسا وظیفه خورداری دوستان را کجا کنی محروم تو که با دشمنان نظر داری).

(ثُمَّ هَدی پس از آن راه نمایی کرد آنها را بطریق تحصیل روزی و امر معاش و تحصیل مسکن و منکح و تولید و تناسل و جلب منافع و دفع مضار و آنچه در امر زند. گانی محلّ احتیاج آنها است.

چون که از حدّ بگذرد رسوا کند).

(لا یَضِلُّ رَبِّی) خطا و اشتباه در ساحت قدس او نیست.

(وَ لا یَنْسی فراموشی و سهو و نسیان در او راه ندارد و محل عوارض نیست.

دارند از حیث طعم و رنگ و شکل و فوائد خاصّه دارند حتی گیاه های بیابانها و کوه ها که هر کدام برای شما و حیوانات شما نتیجه بخش است.

و تعطیل عمومیست و برای تفریح و تفرّج از شهر خارج میشوند در وقت ضحی که تمام جمع شده باشند و مشاهده کنند.

(قالَ مَوْعِدُکُمْ) نفرمود و موعدی برای ظهور و دلالت کلام چون فرعون تقاضای میعاد کرد میفرماید این تقاضای شما.

(یَوْمُ الزِّینَةِ) باشد و تعبیر بیوم الزینة با اینکه مناسب بود بفرماید یوم العید بر اینست که آن روز را فرعونیان عید میگرفتند ولی حقیقتا عید نبود یا روز میلاد فرعون بوده یا روز تاجگذاری او یا روز دعوی الوهیت او بوده زیرا عید باید یا بجعل الهی باشد مثل فطر واضحی و جمعه یا بواسطه ولادت پیشوایان دین حقّ یا رسالت انبیاء و نصب اولیاء باشد لذا فرمود (یَوْمُ الزِّینَةِ) که عموم اهل مصر طوعا او کرها عید میکردند و شغل خود را تعطیل میکنند و خود را زینت میکنند و چنین روزها میروند برای لهو و لعب و هزار گونه فسق و فجور و گردش و این دستگاه تماشائیست و سابقه نداشته تمام حاضر میشوند.

(وَ أَنْ یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًی) مخصوصا پس از چندی از آفتاب برآمده که از خواب و خوراک خود فارغ شده باشند و دید و بازدید تمام شده باشد.

(فَجَمَعَ کَیْدَهُ) هر چه کید و حیله داشت بکار زد و سحره را جمع نمود و بآنها وعده اجر و قرب بدرگاه سلطنتی داد که بعد از آنکه سحره باو گفتند (أَ إِنَّ لَنا لَأَجْراً إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغالِبِینَ قالَ نَعَمْ وَ إِنَّکُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ) شعراء آیه 40 و 41.

(ثُمَّ أَتی پس از اینکه تمام اینها را جمع کرد از سحره و تماشائیان حتّی از خارج مصر که آمده بودند خود فرعون با عظمت و شکوه آمد دید حضرت موسی فقط با برادرش و یک عصا در دست دارد آمده گوشه صحرا ایستاده با کمال بی اهمیتی و بی اعتنایی و سحره با کمال عظمت و آن دستگاه عظیمی که فراهم کرده بودند که قسم یاد کردند بعزّة فرعون (وَ قالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ) شعراء آیه 42.

آیه بهمین معنی باشد و ویل اسمی عبارت است از چاهی که در قعر جهنّم است و عذاب جهنم از آن چاه خارج میشود که می گوییم چاه ویل مقابل طوبی که آنهم وصفی بمعنی خوشا بحال شما که شامل جمیع نعم و تفضّلات الهی دنیوی و اخروی میشود و اسمی که شجره طوبی است که در بهشت اصلش در خانه امیر المؤمنین است و اغصانش هر غصنی در منزل یکی از اهل بهشت است و هر چه طالب شوند از آن خارج میشود.

(لا تَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ) که بگوئید معجزه سحر است و خدا موسی را نفرستاده.

(کَذِباً) دروغ نگوئید زیرا عقوبت این دروغ و افتراء بمراتب از عقوبت کفر و شرک شدیدتر است بسا مشرک و کافر حقیقت را دست نیاورده ولی دروغ و افتراء انکار حقیقت است پس از دست آوردن بلکه موجب اضلال گروهی میشود در این نمره موارد؟

فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذابٍ وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری پس بیچاره میکند و مستاصل میشوید بعذاب سخت و بتحقیق ناامید و مأیوس از رحمت و ثواب میشوند کسی که افتراء بخدا بندد و دروغ بر خدا گوید:

(فَیُسْحِتَکُمْ) فاء تفریع بر آیه قبل است که فرمود بسحره.

(وَیْلَکُمْ لا تَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ کَذِباً) یعنی پس اگر افتراء زدید و کذب بر خدا گفتید و سحت بمعنی کسب حرام است و در خبر از امیر المؤمنین مثال زدند برشوه در حکم و مهر زانیه و ثمن کلب و ثمن خمر و ثمن میته و استعمال در معصیت و از حضرت صادق علیه السلام است فرمود:

(السحت انواع کثیرة فامّا الرشاء فی الحکم فهو کفر باللّه)

و در این آیه بمعنی یهلککم و یستاصلکم و اکل حرام را سحت گفتند چون بعذاب الهی هلاک و مستاصل میشود.

(بِعَذابٍ) بنحو تنکیر بیان فرموده که عذابیست که بسیار سخت است و حدّی از برای او نیست و قابل درک نیست.

ص: 51

(وَ قَدْ خابَ) خیب ناامیدی و یأس و قطع رحمت است.

(مَنِ افْتَری البتّه افتراء علی اللَّه و علی الانبیاء اعظم افراد است لکن کلمه من عموم دارد و لفظ افتراء اطلاق دارد شامل هر مفتری میشود و بهر کس افتراء بزند و از برای کذب و افتراء مراتب و درجاتیست امّا مطلق در اخبار دارد که تمام معاصی باب آن شرابست

(و الکذب شرّ من الشراب)

و از گناهان کبیره است و گناه بیست و شش زنا دارد که کوچکتر آنها زنا با محارم است در جوف کعبه و امّا کذب علی اللَّه اشدّ انواع کفر است و نفس لسان فردای قیامت شهادت میدهد در حق صاحبش بآنچه گفته که در آیه شریفه میفرماید (یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ) نور آیه 24 و غیر این از آیات.

(أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ) بین خود سحره در خفاء فرعون و موسی و هارون و قوم فرعون.

(وَ أَسَرُّوا النَّجْوی سرّ بیکدیگر میگفتند که اگر ما غالب شدیم متابعت فرعون میکنیم و معلوم میشود که موسی بر باطل است و اگر او غالب شد معلوم میشود حقّ است و باو ایمان میآوریم و نجوی بعضی گفتند که گفتار سحره بنحوی بود که فرعون و فرعونیان نفهمند و مخفی از آن کردند و بعضی گفتند مخفی از موسی و هارون بود ولی نجوی از هر دو قسمت بوده فقط بین خود سحره بوده زیرا اطلاق سرّ و نجوی شامل هر دو قسمت میشود و نجوی اگر در امر باطل باشد حرام است میفرماید (إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا الایة) و میفرماید (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ) و اگر در امر حقّ باشد ممدوح است (وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی مجادله آیه 10 و 11.

خود را مهیّا کنید و سحر عظیمی در مقابل آنها انجام دهید که بر آنها غالب شوید چنانچه سحره قسم یاد کردند و گفتند (بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ) شعراء آیه 43.

(یُرِیدانِ) در مقام بیان مضرات وارده از این دو نفر که غرض اینها نه مجرد غلبه و اقامه سحر است بلکه اراده دارند.

(أَنْ یُخْرِجاکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِما) که بنی اسرائیل را جای گیر کنند در منازل شما و بر شما مسلط کنند و شما را بذلت و خفّت از مصر خارج کنند و بفقر و تهی دستی بیندازند.

(وَ یَذْهَبا بِطَرِیقَتِکُمُ) و عقیده و کیش و مذهب شما را از قلوب شما بیرون کنند که دست از خدایی فرعون که با این عظمت و جلال است بردارید و بخدای نادیده که اینها میگویند معتقد شوید و بر شما سلطنت و ریاست پیدا کنند با اینکه طریقه شما.

(الْمُثْلی است مثلی افعل تفضیلی است مؤنث امثل است یعنی بهترین طرق است از حیث عقیده و اخلاق و افعال حسنه.

بیش نیست و باطنش بر خلاف ظاهر است اطلاق کید و مکر و حیله و خودنمایی بر او میشود.

(ثُمَّ ائْتُوا) پس بیائید در مرکز موعود و بیاورید عصا و حبال خود را.

(صَفًّا) مجتمعین فردا فرد اقامه سحر نکنید مجتمعا صف کشیده اتیان کنید که عظمت آن بیشتر باشد.

(وَ قَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلی که اگر بر سحر موسی و هارون غالب شدید و بر آنها استعلاء پیدا کردید فلاح و رستگاری نصیب شما است هم اجر کامل دارید نزد فرعون و هم مقرّب در گاه او میشوید چنانچه سحره گفتند بفرعون (قالُوا لِفِرْعَوْنَ أَ إِنَّ لَنا لَأَجْراً إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغالِبِینَ قالَ نَعَمْ وَ إِنَّکُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ) شعراء آیه 40 و چه فلاحی بالاتر از این است پس سحره دستگاه عظیمی برپا کردند که خداوند آن را بعظمت ذکر کرده که فرمود: (فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاؤُ بِسِحْرٍ عَظِیمٍ) اعراف آیه 113.

(وَ إِمَّا أَنْ نَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَلْقی یا اینکه ما شروع باعمال خود کنیم و القاء نمائیم.

جمله یعنی بعد از آنکه موسی فرمود (بَلْ أَلْقُوا) (فالقوا) و پس از القاء آنها.

(فَإِذا حِبالُهُمْ) ریسمانها و طنابهای آنها.

(وَ عِصِیُّهُمْ) چوب های آنها که تمام مجوف بوده و باشکال مختلفه در آورده بودند و در جوف آنها جیوه داخل کرده بودند و چون آفتاب بر آنها تابید بحرکت در آمدند.

(یُخَیَّلُ إِلَیْهِ) بعضی گفتند ضمیر الیه راجع بموسی است که او همچه تخیّلی کرده و بعضی گفتند راجع بفرعون است بنظر او چنین آمد و بعید نیست که راجع بناظر باشد یعنی هر که نظر کند چنین توهّم میکند.

(أَنَّها تَسْعی و تعبیر بتخیّل برای اینست که حقیقة ندارد مجرد توهّم و تخیّل است فقط بنظر میآمد که مثل حیّات مشی بر بطن میکردند و بزبان ما تعبیر بچشم بندانک میکنیم چنانچه حقیر مشاهده کردم که یک قطعه پنبه را بصورت عصفور کرد و پرواز نمود پس از آن در دست او همان پنبه بود و بصورت عقرب در آورد حرکت کرد نیز همان پنبه بود لذا حالت خوفی بر موسی عارض شد خطاب رسید نترس.

ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیارِهِمْ جاثِمِینَ

) آیه 96 و در مورد زلزله قیامت میفرماید (یَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَی النَّاسَ سُکاری وَ ما هُمْ بِسُکاری وَ لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِیدٌ

) حجّ آیه 2 و غیر اینها و بالجمله حضرت موسی از مشاهده سحر سحره یک حالت وحشتی.

(فِی نَفْسِهِ) در نفس خود مشاهده نمود.

(خِیفَةً مُوسی خوف موسی نه از جهت سحر سحره یا از جهت غلبه آنها باشد چون میدانست که (سحر با معجزه پهلو نزند دل خوش دار) بلکه از جهات دیگری بود مثل اینکه مردم متفرّق شوند و درک نکنند معجزه او را یا توهم کنند که معجزه او هم شبیه سحر سحره است یا آنکه نمیدانست که عصا سحر سحره را میبلعد بلکه آن قدر مشاهده کرده بود که بصورت مارافعی و اژدها میشود و مردم توهم مساوات میکنند بالاخصّ دولت با آنها موافق است لذا خداوند خطاب فرمود:

شد و آنها بواسطه قساوت قلب و حبّ جاه حمل بسحر کردند و لو در قلب آنها یقین بحقّانیّت تو پیدا کردند و انکار کردند چنانچه میفرماید (وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا) نمل آیه 14 ولی در این موقع تمام اهل مصر و سحره که از شهرها آورده بودند و در میان آنها اشخاص بسیار هستند که قلوب آنها قابلیّت هدایت و نور ایمان دارد و ایمان میآورند.

(إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی چنان میشود که فرعون و اهلش خفیف و سربزیر میشوند و از آن عظمت میافتند.

ایمان بموسی منحصر بآنها نبود بلکه بسیاری از بنی اسرائیل و بعضی از آل فرعون که میفرماید (فَما آمَنَ لِمُوسی إِلَّا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ) یونس آیه 83 (وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمانَهُ) مؤمن آیه 29 و آسیه زن فرعون و غیر اینها.

استحقاق عقوبت دارد مثل (أَقِیمُوا الصَّلاةَ) ولی اذن مجرّد ترخیص است یعنی منع برداشته شده مثل (إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا) که پس از تقصیر محرّمات احرام حلال میشود بتفصیل مذکور در محل خود.

(إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ) این کلام برای اغفال قوم بود که ترسید آنها هم متابعت سحره کنند و ایمان بموسی آوردند و الّا موسی با سحره تماسی نداشته زمانی که در مصر بود در دستگاه فرعون بود چنانچه خود فرعون اعتراف باین امر کرد (قالَ أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ) شعراء آیه 17 و پس از آنکه اراده کشتن او را کردند خائفا یترقب فرار کرد و مدّت ده سال در مدین بود نزد شعیب که تفصیل آن را در سوره قصص از آیه 20 (فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ) تا آیه 29 (فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ) ده آیه بیان میفرماید و سحره در اطراف مصر بودند هیچگونه ملاقاتی با موسی نکرده بودند و اصلا او را نشناخته بودند که تعلیم سحر بآنها کند و آنها از شاگردان او باشند بعلاوه اگر علم سحر احتیاج بتعلیم و تعلّم داشت معلّم موسی که بوده؟

(فَلَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ) دست راست و پای چپ شما سحره را قطع میکنم.

(وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ) یعنی بر بالای جذوع که بسیار مرتفع است و اختلاف شد در اینکه این معامله نسبت بآنها واقع شد یا نتوانست و ظاهرا واقع نشده و سحره با جماعتی از بنی اسرائیل ملحق بموسی شدند و از دریا عبور کردند که شرح آن میآید.

(وَ لَتَعْلَمُنَّ أَیُّنا) من و خدای موسی (أَشَدُّ عَذاباً) من برای ایمان بموسی و خدای موسی بر ترک ایمان باو.

(وَ أَبْقی دوام عذاب و مدّت آن بیشتر است چون صلب در سابق این نحوه بوده که کمر او را می بستند بدار و از گرسنگی و تشنگی مدّتی بالای دار بود تا از دنیا برود بخصوص کسی که یک دست و یک پای او را قطع کرده باشند و لکن

ص: 62

غافل از اینکه عذاب او منتهای طولش سه روز بیش نیست و عذاب خدای موسی ابد الآباد است چنانچه میفرماید (وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ) مؤمن آیه 49.

(فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ) اگر ما را قطعه قطعه کنی و بآتش بسوزانی ما دست از حق بر نمیداریم و باطل را نمیگیریم.

(إِنَّما تَقْضِی هذِهِ الْحَیاةَ الدُّنْیا) دنیا فانی و گذشتنی است چه بهتر آنکه در راه دین کشته شود و از دنیا برود.

(إِنَّا آمَنَّا بِرَبِّنا) آنهم چه ایمانی که بهر بلائی صبر کند مثل اصحاب ابی عبد اللَّه علیه السلام که گفتند اگر هزار مرتبه کشته شویم و زنده شویم دست از یاری تو بر نمیداریم.

(لِیَغْفِرَ لَنا خَطایانا) چنانچه حضرت رسالت صلّی اللَّه علیه و سلم فرمود

(الإسلام یجبّ ما قبله).

(وَ ما أَکْرَهْتَنا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ) نه مراد اکراهی باشد که سلب اختیار کند زیرا او استحقاق عقوبت ندارد چنانچه در حدیث تسعه فرمود

(رفع عن امّتی تسعة)

و یکی از آن تسعه را

(ما استکرهوا علیه)

شمرده بلکه مراد تعقیب و تشویق و اصرار و تأکید نمودی.

(وَ اللَّهُ خَیْرٌ وَ أَبْقی مراد این نیست که در دین باطل خیریّتی باشد ولی حق بهتر است یا بقایی باشد ولی بقاء حقّ بیشتر و زیادتر است روزگار باطل از هر چه بگویی بدتر و عقوبت اهل باطل زیادتر و شدیدتر است بخصوص مثل فرعون و اتباعش چنانچه میفرماید در سوره هود آیه 99 (وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ وَ أُتْبِعُوا فِی هذِهِ لَعْنَةً وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ)

و نه زنده میشود.

(إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً) بعضی گفتند کلام سحره است و بعضی گفتند کلام سحره تمام شد این جمله مستقله است خداوند خبر میدهد و مراد از یات ربّه آمدن در صحرای محشر پای محکمه سؤال و جواب نه آنچه مجسّمه گفتند که خدا میآید و بر تخت خود می نشیند و مؤمنین او را مشاهده میکنند و کفّار محروم هستند و مراد از مجرم غیر مؤمن است که از قابلیّت تفضّل افتاده چه مشرک باشد یا کافر یا معاند یا ضالّ یا مبدع یا منکر بعض ضروریات دین یا مذهب باشد و بالجمله بی ایمان از دنیا رود و اما مؤمن گنه کار اگر چه استحقاق عذاب دارد لکن قابل تفضّل و مغفرت و شفاعت هست و امید نجات در او هست.

(فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ) لام اختصاص است که جهنّم اختصاص دارد بغیر مؤمن مقصّر و امّا قاصر از کفّار مثل اطفال و مجانین و کسانی که دست رس ندارند استحقاق جهنّم ندارند و لیاقت بهشت که خاص اهل ایمان است هم ندارند آنها را خداوند در محلّی قرار میدهد و زندگانی مختصری برای آنها فراهم میکند.

(لا یَمُوتُ فِیها) دیگر مرگ نیست مخلّد در عذاب ابد الآباد هستند حتی تمنّای مرگ میکنند چنانچه دارد بمالک جهنّم میگویند (وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ) زخرف آیه 77 (وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً مِنَ الْعَذابِ قالُوا أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ قالُوا بَلی قالُوا فَادْعُوا وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ) مؤمن آیه 52 و 53.

(وَ لا یَحْیی حیاتی که از او لذّت برند و افعال آنها تحت اختیار آنها باشد و قدرت داشته باشند.

محققا عمل صالح نموده باشد پس اینها از برای آنها درجات بلندی است.

(وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً) در مقابل (مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً) و ایمان چیست؟ بعضی گفتند اقرار بلسان، بعضی گفتند تصدیق بجنان، بعضی گفتند عمل بارکان بعضی اقرار بلسان و تصدیق بجنان که هر دو معتبر است. بعضی اقرار و عمل با هم، بعضی هر سه را معتبر دانستند: و تحقیق کلام این است که اصل ایمان و حقیقت آن تصدیق بجنان و قلب است و اقرار بلسان دلیل و مثبت ایمان است و عمل بارکان نگهبان و حافظ ایمانست.

(قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ) مراد این نیست که جمیع اعمال صالحه را بجا آورد زیرا ممکن نیست و نیز مراد این نیست که جمیع اعمال او صالحه باشد، زیرا مباحات بسیار است بلکه مراد این است که اعمال صالحه داشته باشد هر چه بیشتر بهتر.

(فَأُولئِکَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلی درجات بسیاری در بهشت و مقام قرب الهی داریم که از حدّ و حصر خارج است هر چه ایمان کاملتر باشد و اعمال صالحه بهتر باشد و تقوی زیادتر درجات عالیتر میشود تا برسد بدرجه اعلی که خصیصه خاندان محمّد صلّی اللَّه علیه و سلم و آل طیّبین او است.

(سؤال) اگر ایمان دارد ولی عمل صالح ندارد چه دارد؟

(جواب) اوّلا این فرض محال است، زیرا ایمان بدون عمل صالح ممکن نیست.

و ثانیا بر فرض بواسطه ایمانش عاقبت نجات پیدا میکند بعفو و مغفرت الهی و بشفاعت شفعاء لکن آن درجات عالیتر را ندارد.

(سؤال) اگر ایمان دارد ولی عمل صالح ندارد چه دارد؟

(جواب) اوّلا ممکن نیست، زیرا شرط صحّت کلیّه اعمال صالحه ایمان است.

و ثانیا باعث تخفیف در عذاب او است، زیرا درکات جهنّم هم بسیار است.

ص: 66

(وَ ذلِکَ جَزاءُ مَنْ تَزَکَّی) تزکیه مراتبی و اقسامی دارد، تزکیه روح از عقاید فاسده و مذاهب باطله، تزکیه نفس از اخلاق رذیله و صفات خبیثه، تزکیه فعل از اعمال سیّئه و معاصی الهیّه، تزکیه بدن از احداث و اخباث، تزکیه لباس از انجاس و بالجمله تمام اعضاء و جوارح باید مزکّی باشد.

(سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الایة) بنی اسرائیل آیه 1 حضرت موسی با قوم حرکت کردند خبر رسید بفرعون او با قومش و قشون خود در تعقیب آنها آمدند قوم موسی رسیدند بدریای مصر نه راه گریز داشتند و لشکر فرعون هم ظاهر شدند بموسی عرض کردند (فَلَمَّا تَراءَا الْجَمْعانِ قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُونَ قالَ کَلَّا إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ) شعراء آیه 61 و 62.

(فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً) ضرب طریق حرکت در طریق است مثل ضرب فی الارض و این پس از آنی بود که حضرت موسی بعصای خود بدریا زد و دوازده جاده خشک در دریا ظاهر شد که میفرماید: (أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ) شعراء آیه 63 قوم موسی در این جادها دارند میروند فرعون رسید با قومش ترسید وارد جادّه شود چون میدانست این معجزه موسی بود متحیّر شد که اگر برگردد قومش می گویند این ها، بنی اسرائیل دارند در این جادّه ها می روند و تو با دعوای خدایی ترسیدی و برگشتی متحیّر ماند جبرئیل بر مادیانی مقابل اسب فرعون آمد اسب چشمش به مادیان افتاد در تعقیب آن وارد جادّه شد قومش هم همراه او وارد شدند چون تمام آنها وارد شدند قوم موسی خارج شدند یک مرتبه دریا بهم وصل شد و تمام غرق شدند که این آیه نهم است که به طوفان تعبیر فرموده در آیه قبل خداوند بموسی فرمود.

لا تَخافُ دَرَکاً وَ لا تَخْشی نمیترسی از درک فرعونیان که قومت گفتند:

(إِنَّا لَمُدْرَکُونَ) و خوف نمیبری از غرق در دریا و بسلامت عبور میکنی.

(لا تَخافُ دَرَکاً وَ لا تَخْشی بعضی قراء لا تخف قرائت کردند جزاء لجمله و اضرب لکن لا تخاف نتیجه و فائده و ثمره است از برای جمله قبل یعنی چون ضرب در بحر واقع شد و طریق یا بس بوجود آمد دیگر نمیترسی از اینکه فرعونیان

ص: 69

شما را درک کنند و بشما دست بیابند.

(وَ لا تَخْشی نوعا خوف و خشیت را بمعنی واحد تفسیر کردند، لکن محقق طوسی قدّس اللَّه سرّه بین این دو فرق گذارده که خلاصه فرمایش او اینست که خوف تألم نفس است از امر متوقّع مثل خوف از عذاب بسبب ارتکاب منهیّات و خشیت حالت حاصله است پس از معرفت بعظمت پروردگار و کبریایی او و لذا میفرماید:

(إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ) آیه 25.

و از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده شیخ طوسی

(یعنی بالعلماء من صدّق قوله فعله و من لم یصدّق قوله فعله فلیس بعالم)

با اینکه علماء بواسطه ارتکاب معاصی خوف ندارند چون مرتکب نشده اند، و بالجمله خشیت یک نوع خاصّ است از خوف و کلمه و لا تخشی از غرق است که خداوند بقدرة کامله خود آب را نمیگذارد پیش برود و بهم وصل شود، چنانچه متوکّل آب را بست بحرم حسینی و آب پیش نرفت (عدو بمرقد او آب بست و پیش نرفت).

فرعون رسید بآخر طریق که الآن از دریا خارج میشود آخرین قوم موسی از دریا خارج شد و آخرین قوم فرعون وارد شد که سرتاسر دریا قوم فرعون بودند یک مرتبه آب تمام آنها را فرو گرفت.

(فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ ما غَشِیَهُمْ) فرعون دید الآن هلاک میشود که میفرماید:

(حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ) جبرئیل کفی از لجن بدهان او زد و گفت: (آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیة) یونس آیه 90 الی 92 و چون فرعون لب دریا بود و روی آب افتاد فوری بنی اسرائیل او را از روی آب گرفتند و جواهراتی که با خود داشت ضبط کردند و بدنش را مومیایی زدند که فاسد نشود و میگویند: تا کنون در خزینه مصر موجود است.

(وَ ما هَدی هدایت نشد ولی بعد از هلاکت خود و قومش از نسل آنها باقی نماند، چنانچه قوم نوح و هود و صالح و لوط هم از نسل آنها باقی نماند که بضلالت آنها در ضلالت بیفتند، و امّا اوّلی و دوّمی تا امروز چه اندازه از افراد را در ضلالت انداختند، بلکه تا زمان ظهور حضرت بقیّة اللَّه گناه تمام آنها را بگردن این دو نفر بار میکنند حتّی گناه بنی امیّه و بنی عبّاس و قتله سیّد الشهداء علیه السلام و و و بلکه گناه یهود و نصاری و سایر فرق باطله بر گردن آنها بار است، زیرا اگر حق را گذارده بودند بصاحب حقّ تمام این فرق هدایت شده بودند حتّی از حضرت صادق علیه السلام است سؤال شد چه روزی حسین را کشتند؟ فرمود:

(فی یوم الجمعة او الاثنین)

عاشورا جمعه بود و سقیفه دو شنبه.

و میفرماید: نیز (وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسی لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ) اعراف آیه 142 و این مواعده چندین حکمت داشت.

(1) برای اخذ الواح توریة.

(2) اثبات خلافت هارون.

(3) امتحان بنی اسرائیل که جماعتی گوساله پرست شدند.

(وَ نَزَّلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی موقعی که موسی مأمور شد برود بجنگ عمالقه و دخول بیت المقدس و بنی اسرائیل مخالفت کردند و گفتند: (إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً ما دامُوا فِیها فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ) مائده آیه 27 خداوند غضب کرد بر آنها و در بیابان تیه چهل سال گرفتار شدند هر مقدار که میرفتند باز جای اولی بودند که حضرت هارون و حضرت موسی هم در تیه از دنیا رفتند و اینها شکایت کردند نزد موسی از گرمی هوا و حرارت شمس و از گرسنگی و تشنگی خداوند ابری فرستاد سایه بر سر آنها و سنگی که موسی عصا زند دوازده چشمه آب جاری شود و منّ و سلوی برای اطعام آنها نازل فرمود که میفرماید:

(وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی بقره آیه 54 و میفرماید:

(وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی إِذِ اسْتَسْقاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً) اعراف آیه 160.

و اختلاف شد در مراد از منّ و سلوی مشهور مفسّرین گفتند: ترنجبین و مرغ بریان شده و در مجمع البحرین (قیل: المنّ شی ء حلو کان یسقط من السماء علی شجرهم فیجتنونه).

لکن شیخ استاد مرحوم بلاغی در آلاء الرحمن میفرماید: مستند صحیحی در اخبار نداریم که مراد از منّ ترنجبین باشد، و ممکن است منّ طعامی بوده که بانعام و انزال آن خداوند بر آنها منّت گذارده و از این جهت منّ نامیده شده، و ممکن است متعدّد بوده و باین بیان میتوان جمع بین اخبار و اقوال نمود

ص: 73

و اللَّه العالم.

و در اخبار دارد بین الطلوعین نازل میشد و هر که در خواب بود محروم میشد.

چنانچه در اخبار هم تصریح شده از حضرت باقر علیه السلام سؤال کردند و سائل عمرو ابن عبید بود از قوله تعالی:

(وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوی (ما ذلک الغضب

فقال علیه السلام: هو العقاب)

و در بعض اخبار فرمود:

(غضب اللَّه عقابه)

سپس فرمود:

(و من ظنّ انّ اللَّه یغیّره شی ء فقد کفر)

و در بعض اخبار فرمود:

(من زعم ان اللَّه قد زال من شی ء الی شی ء فقد وصفه بصفة مخلوق و انّ اللَّه عزّ و جلّ لا یستفزّه شی ء فیغیّره)

و مراد از هوی سقوط از علوّ است بطرف اسفل و اشاره بهلاکت است و بمناسبت اخبار مذکوره سقوط از علوّ ایمان است بکفر.

(وَ آمَنَ) که ایمان فقط قابلیّت میآورد غیر مؤمن قابلیّت و لیاقت هیچگونه تفضّلی ندارد.

(وَ عَمِلَ صالِحاً) عوض شود فاسق عادل شود طالح صالح گردد عاصی مطیع شود بخیل سخیّ گردد متکبّر متواضع شود حسود ناصح گردد الی غیر ذلک.

(ثُمَّ اهْتَدی پس از ایمان برگشت بضلالت نکند مثل کسانی که بعد از رسول خدا برگشتند که فرمود:

(ارتدّ الناس بعد رسول اللَّه الّا اربعة او خمسة)

و از طریق هدایت تا آخر عمر خارج نشود (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ) آل عمران آیه 84 (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلًا) نساء آیه 136 و اخبار بسیار داریم که تفسیر فرموده کلمه (ثُمَّ اهْتَدی بولایت ائمه اطهار علیهم السلام اللّهمّ ثبّتنا علی دینک القویم بجاه محمّد و آله صلّی اللَّه علیه و سلم.

ذهاب شفق است تا ثلث شب، و وقت اجزاء مغرب پس از ذهاب شفق است تا رسیدن بوقت مختصّ عشاء، و وقت اجزاء عشاء دو وقت است (1) بعد از مغرب تا ذهاب شفق (2) از ثلث شب تا نصف شب، و وقت اختیاری این دو از مغرب است تا نصف شب که تأخیرش حرام و معصیت است و وقت اضطراری آنها پس از نصف شب است تا طلوع فجر و در اینجا یک مسئله مشکله است بر شخص مسافر که اگر بمقدار سه رکعت بنصف شب باقیست اگر مغرب را بجا آورد وقت اختصاصی عشاء از بین میرود و اگر عشاء را مقدّم دارد هنوز وقت اختصاصی او نرسیده مرحوم استاد آیة اللَّه نائینی (ره) میفرمود: بایستد بمغرب یک رکعت مغرب را بجا آورد سپس مشغول بعشاء شود و پس از عشاء دو رکعت دیگر مغرب را بجا آورد که نماز عشاء در وسط مغرب واقع شود، لکن این فرمایش بنظر تمام نیست، زیرا اگر فرضا پنج رکعت برای شخص حاضر بوقت باقیست در ظهر و عصر میگویند: ظهر مقدم است و لو سه رکعت ظهر در وقت مختص عصر باشد بقاعده

(من ادرک رکعة من الصلاة فقد ادرک الصلاة)

و همچنین در مغرب و عشاء و لو دو رکعت مغرب در وقت مختصّ عشاء واقع شود بناء علی هذا در فرض مزبور باید 3 رکعت مغرب را بجا آورد که یک رکعت از مغرب در وقت مختص واقع شود و اللَّه العالم.

و قضیّه سامری در مواعده موسی تنها بود چهل شب چون ابتداء سی شب مواعده شده بود و حضرت موسی بقوم فرموده بود و خداوند برای امتحان بنی اسرائیل ده شب اضافه فرمود و در این ده شب قضیّه سامری اتفاق افتاد، لذا.

(قالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ) یعنی بعد از آمدن تو در میقات برای اخذ الواح تورات و امتحانات الهی بسیار است و تمام بنده گان خود را امتحان میکند چنانچه میفرماید: (أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ) عنکبوت آیه 1 و 2 و امتحانات الهی نه برای اینست که امری بر او مخفی باشد و بامتحان کشف شود، بلکه برای خود ممتحن بفتح است که درجه ایمان او بر خود او کشف شود و امتحانات الهی بسیار است یکی را بغنا امتحان میکند یکی را بفقر یکی بعزّت دیگری بذلّت یکی بصحت دیگری بمرض و بنی اسرائیل در جمیع اعصار معرفت آنها در حقّ خداوند بسیار ناقص بود بردارید این توریة رائج را مطالعه کنید در قضیّه حضرت آدم و نوح و لوط و عزیز اینها که خدا را جسم میدانند و العیاد نسبت جهل و عجز باو میدهند و تولید و تولّد و شرک و سایر کفریّات و شرح آنها را حقیر در مجلّد اوّل کلم الطیّب داده ام مراجعه کنید.

(وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ) که شرحش در چند آیه بعد میآید و از رسول محترم مروی است فرمود: آنچه در امم سابقه واقع شده در این امّت واقع میشود سامری این امّت دوّمی و گوساله اوّلی.

ای قوم من آیا وعده نداده بود شما را پروردگار شما وعده نیک آیا پس از این وعده طول کشیده بود عهدی که قرار داد یا آنکه اراده کردید اینکه بشما متوجّه شود غضبی از پروردگار شما پس مخالفت کردید وعده مرا که داده بودم.

(فَرَجَعَ مُوسی إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً) باندازه غضب کرد که میفرماید: در سوره اعراف آیه 149 (وَ لَمَّا رَجَعَ مُوسی إِلی قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ بِئْسَما خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی أَ عَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ وَ أَلْقَی الْأَلْواحَ وَ أَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ قالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ) که شرحش گذشت و چه اندازه مشابه است با کلام منسوب بصدیقه طاهره که بپدر بزرگوارش عرض کرد

(ابتاه هذا السامری و عجله تبعا و مال الناس عن هارون).

(قالَ یا قَوْمِ أَ لَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً) بعضی گفتند: وعده حسن آوردن توراة بود، و بعضی گفتند نجات از فرعونیان، و بعضی گفتند سعادت دنیا و آخرت و مغفرت از ذنوب وعده های الهی تماما حسن است لکن بقرینه جمله بعد.

(أَ فَطالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ) همان احتمال اوّل اقرب است زیرا مدّت ده روز بیشتر طول نکشیده بود چون ابتداء فرموده بود سی شب خداوند وعده فرموده بروم در میقات پس از انقضاء سی شب وحی رسید ده شب اضافه کند و در این ده شب چون بنی اسرائیل دیدند که حضرتش نیامد سامری فرصت را غنیمت شمرد و دستگاه عجل را فراهم کرد.

(أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ) گذشت که غضب پروردگار عذاب او است نه آنکه حالت او تغییر کند، چنانچه محبّت او هم تفضّلات او است تغییر در ساحت قدسش روا نیست و محل حوادث واقع نمیشود.

(فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِی) بعضی نظر به اینکه این آیه را مربوط بآیه قبل دانستند این جمله را تفسیر کردند بمخالفت بنی اسرائیل در رفتن به میقات، و لکن هیچگونه مناسبت ندارد زیرا غضب موسی برای این نبوده، بلکه برای قضیّه سامری بوده،

ص: 80

چنانچه گذشت پس خلف وعده بنی اسرائیل این بود که موسی هارون را خلیفه خود قرار داده بود و بر بنی اسرائیل واجب فرمود اطاعت هارون را و متابعت او را و بنی اسرائیل مخالفت کردند حتّی اراده قتل او را کردند، بلکه آیه بعد هم شاهدی قوی است بر این تفسیر.

از طریق حلال دست نیاورده بودند تا بر بنی اسرائیل جزو غنائم باشد و حلال، بلکه از ظلم و تعدّی بوده و باید بنی اسرائیل تصرف نکنند، لذا القاء کردند سامری آنها را جمع کرد و القاء در آتش کرد و آب کرد گوساله طلایی ساخت که مفاد.

(فَکَذلِکَ أَلْقَی السَّامِرِیُّ) است که این نحوه القاء کرده در آتش و آب کرده، و ممکن است تعبیر باوزار بمعنی اثقال باشد که آلوده به زخارف دنیوی شوند، لذا قذف کردند و قذف بمعنی رمی است و از این باب است قذف محصنه که رمی بزنا است (وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ) احزاب آیه 26 حشر آیه 2

(العلم نور یقذفه اللَّه فی قلب من یشاء).

(لَهُ خُوارٌ) خوار صدای گاو است.

(فَقالُوا) تعبیر بجمع فرموده برای اینکه بنی اسرائیل سه دسته شدند یک دسته اتباع سامری که گفتند خدا در این گوساله حلول کرده و این چندان تعجب ندارد امروز گاو پرست در هند بسیار هستند، گاو ماده و یک دسته قبول نکردند و لکن ساکت بودند و با آنها معاشرت و مراوده داشتند و یک دسته اتباع هارون که جدا مخالفت کردند و ترک معاشرت با آنها نمودند اتباع سامری باغوای او گفتند بدسته دوم که معاشر بودند.

(هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی و این دوّم شرک آنها بود در زمان حضرت موسی و اوّل شرک آنها این بود که میفرماید: (وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ) اعراف آیه 134.

(فَنَسِیَ) در مرجع ضمیرش اختلاف کردند مفسرین و لکن ظاهر آیه سامری است و نسیان سامری از جهاتی است (1) مواعده موسی که الواح تورات را در میقات اخذ کند و بیاورد برای هدایت قوم (2) ساختن مجسمه ذوات ارواح که حرام است بیع و شراء آن و نگاهداری آن تماما حرام (3) خدا را برای او محل قرار داده که حلول در گوساله مجسمه کرده (4) شرک در پرستش گوساله (5) که خدا میفرماید:

منافق بوده و چون بنی اسرائیل بحضرت موسی گفتند: در موقعی که رسیدند بقریه بت پرستان (اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ) سامری موقع را غنیمت شمرد و حلی و حلل فرعونیان را از بنی اسرائیل گرفت و مطاع بود در بنی اسرائیل و در مدت این ده روز که آمدن موسی عقب افتاده بود عجل را ساخت و آنها را بعبادت او دعوت نمود.

(أَ فَلا یَرَوْنَ) یعنی درک نمیکنند و نمی فهمند که ساخته سامری بمجرد یک خوار خدا نمیشود و هر چه با او تکلم کنند جواب نمیدهد.

(أَلَّا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلًا) و قدرت بر اینکه دفع ضرری از شما بکند یا جلب نفعی.

(وَ لا یَمْلِکُ لَهُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً) ندارد بسیار تعجب است از اینها با آن معجزات محیّر العقول که دریا شکاف بردارد و فرعونیان غرق شوند و از سنگ چشمه آب خارج شود و عصای موسی سحر سحره فرعون را ببلعد و غیر آنها از معجزات بمجرد اینکه چند روز از آمدن موسی تأخیر شد مشرک شوند و گوساله پرست شوند با اینکه حضرت موسی امر فرموده بود باطاعت هارون و او را خلیفه خود قرار داد و هر چه هارون آنها را منع کرد مخالفت کردند حتی قصد کشتن او را نمودند و فریب سامری را خوردند و بضلالت افتادند.

و اطاعت اوامر او نمایند و پس از اغوای سامری و پرستش آنها عجل را حضرت هارون با عده که با او بودند که گفتند: دوازده هزار بودند و در طرف اقلیت بودند در مقام هدایت و ارشاد آنها بر آمد.

(وَ لَقَدْ قالَ لَهُمْ هارُونُ) با این عده قلیل (مِنْ قَبْلُ) مضاف إلیه آن محذوف است یعنی من قبل مجی ء موسی از میقات پس از پرستش آنها عجل سامری را.

(یا قَوْمِ) چون هارون از بنی اسرائیل بود آنها هم از بنی اسرائیل بودند و با هم اقوام بودند تعبیر بقوم کرد و مضاف إلیه قوم هم محذوف است که قومی بوده و کسره دلالت بر آن دارد.

(إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ) امتحان الهی است که هر که را امتحان می کند تا خوب و بد از هم ممتاز شود، چنانچه در چند آیه قبل فرمود: خطاب بموسی (قَدْ فَتَنَّا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِیُّ) و شرحش گذشت و گفتیم امتحانات الهی نسبت بجمیع افراد عباد هست بانحاء مختلف تا بر خود آنها و بر دیگران معلوم شود درجه آنها از کفر و ایمان و مراتب آنها.

(وَ إِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ) گفتند: کلمه الرحمن از اسامی مختص بذات اقدس ربوبی است و بر غیر او اطلاق نمیشود بخلاف رحیم که بر غیر اطلاقش صحیح است در کلمه بسم اللَّه شرحش بیان شده.

(فَاتَّبِعُونِی) دست از پرستش عجل بردارید که موجب ارتداد شما میشود و احکام مرتد بر شما بار میشود.

(وَ أَطِیعُوا أَمْرِی) توبه کنید و فریب سامری را نخورید که در عذاب ابدی گرفتار میشوید.

نیستیم از عبادت عجل و بر او پا برجا هستیم تا اینکه برگردد بسوی ما موسی (قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ) برح بمعنی مفارقت است، چنانچه در قضیه موسی و خضر (لا أَبْرَحُ حَتَّی أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَیْنِ) یعنی لا یزال در سیر هستم کهف آیه 59 (فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّی یَأْذَنَ لِی أَبِی) یوسف آیه 80.

(عاکِفِینَ) عکوف بمعنی اقامه است، چنانچه میفرماید: (وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ) بقره آیه 119 و غیر اینها از آیات.

(حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی از میقات برگردد اگر تصدیق کرد عمل ما را که بر طبقش رفتار می کنیم و اگر رد کرد ما بر میگردیم بسیار تعجب است بنی اسرائیل که حضرت موسی بفرماید خداوند با من تکلم میفرماید از او نپذیرند تا اینکه هفتاد نفر از بزرگان آنها را بیاورد در میقات و کلام الهی را بشنوند مع ذلک قبول نکنند و بگویند: ما خدا را بچشم باید به بینیم، چنانچه میفرماید:

(وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ) بقره آیه 53 و نیز میفرماید:

(فَقَدْ سَأَلُوا مُوسی أَکْبَرَ مِنْ ذلِکَ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ) نساء آیه 152 و نیز میفرماید: (وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا لِمِیقاتِنا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ) اعراف آیه 154 و در مورد سامری بمجرد یک خوار قبول می کنند و می پذیرند و قطع نظر از این از این آیه استفاده می شود که اینها شاک بودند در دعوی سامری که منوط کردند عکوف را بر رجوع موسی، بلکه بر فرض شک باید بسامری بگویند: ما بر طبق فرمان هارون و اطاعت او باقی میمانیم.

(حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی و این نیست مگر تمایل آنها بشرک که بعد از حضرت موسی تا زمان عیسی مدت های مدید در شرک بودند و سه مرتبه تواتر توراة موسی بکلی منقطع شد، چنانچه در کلم الطیب مفصلا از کتب وحی خود یهود نقل کرده ایم در مجلد اول صفحه 262 الی صفحه 270 در نه صفحه مراجعه کنید.

ص: 86

تا حضرت موسی مراجعت کند و تکلیف معلوم شود.

بوده هر کدام بمقتضای وقت که در خبر دارد

(لولا صلح الحسن و حرب الحسین لاندرس الدین).

(لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی

) قول نگهبانی بنی اسرائیل که مفاد (هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی) است سپس موسی متوجه بسامری شد.

(قالَ فَما خَطْبُکَ یا سامِرِیُّ) خطب شأن و فعل عظیم را گویند و پرسش موسی نه از این بود که عمل تو چه بوده چون معلوم بود و مشاهد بود سؤال از این بود که چه باعث شد که این فساد عظیم را در بنی اسرائیل ایجاد کردی.

(قالَ بَصُرْتُ بِما لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ) بر حسب اتفاق چشمش افتاد دید این خاک متحرک است.

(فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ) که شرحش گذشت.

(فَنَبَذْتُها وَ کَذلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی).

او و تمام گوساله پرستان و سایرین.

(لَنُحَرِّقَنَّهُ) احراق عجل ساخته شده از طلا بقرینه کلمه نسفا اینست که در آتش نرم شود.

(ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفاً) نسف ریز ریز شدن که با آلات معدّه او را ریز ریز کردند بدلیل قوله تعالی:

(وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ یَنْسِفُها رَبِّی نَسْفاً) در همین سوره در چند آیه بعد سپس ریزه های او را در دریا ریختند که بنی اسرائیل نتوانند آنها را اخذ کنند و ذخیره نمایند و کسی توهم نکند که حضرت موسی طمع بآن داشته.

است غیر محدود است مثل سایر صفات ذاتیه قدرت حیات عظمت کبریایی عزّت ازلیّت ابدیّت سرمدیّت و بسیاری از صفات ذاتیه که از شئون علم است، مثل بصیر سمیع مدرک حکیم مرید خبیر عالم بمبصرات و مسموعات و جزئیات و مصالح و صلاح و جمیع آنچه واقع شده و میشود و اینها را صفات کمالیّه گویند بخلاف صفات فعلیّه رحیم رحمن غفّار تواب خالق رازق ممیت محیی معزّ مذلّ کافی شافی و سایر صفات فعلیّه که افعال صادره از اوست و اینها را صفات جمالیّه نامند و بخلاف صفات سلبیّه و آن هر صفتی که موجب نقص و عیب و احتیاج می شود باید از او سلب کرد که مفاد سبّوح قدّوس است که مرکب از اجزاء نیست نه اجزاء خارجیّه مثل اجسام و نه اجزاء ذهنیّه مثل اجناس و انواع و نه اجزاء وهمیّه مثل مجردات عالم عقول و نفوس و منزّه از لوازم آنها مثل حال و محلّ و اعراض کم و کیف.

(وَ قَدْ آتَیْناکَ مِنْ لَدُنَّا ذِکْراً) یکی از اسامی شریفه قرآن ذکر است چون متذکر میفرماید افراد امت را باحوال دنیا و آخرت و سعادت و شقاوت و منافع و مضار و مصالح و مفاسد و عقائد و اخلاق و احکام شرعیه از واجبات و محرمات و غیر اینها، چنانچه میفرماید:

(وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ) نحل آیه 91 و میفرماید: (وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ) انعام آیه 59 و اسامی قرآن را ما در مجلد اول در بیان مقدمات تذکر داده ایم و در آیات شریفه اشاره شده مثل کتاب قرآن فرقان تبیان نور ذکر و غیر اینها (ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ) بقره آیه 1 (إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ) یس آیه 69 (تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ) فرقان آیه 1 (وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ) انعام آیه 156 و غیر اینها از اسامی شریفه قرآن.

است یکی اعراض از لهو و لغو است یکی احکام طلاق است یکی اجزاء حدود است حدّ قتل عمدی و خطایی حد زنا یکی احکام دیات است و غیر اینها، و اعظم آنها ولایت و محبت اهل بیت عصمت و طهارت است در قرآن از لسان پیغمبر بیان میفرماید:

(وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً) فرقان آیه 32 و در زیارت ابی عبد اللَّه علیه السلام دارد

(لقد اصبح کتاب اللَّه فیک مهجورا و رسول اللَّه فیک موتورا).

(فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وِزْراً) و زر بار سنگین است که طاقت فرسا است و در روز قیامت با این بار سنگین گناه وارد میشود و بعقوبت آنها و عذاب دردناک آنها گرفتار میشود.

(خالِدِینَ فِیهِ) در آن عذاب و عقوب مسئله از ضروریات دین و مذهب این است که مؤمن مسلما مخلد در عذاب نیست و گناهانش بقدر کوه ها و دریاها و ستارگان و ریگهای بیابان باشد بالاخره پس از مدتی نجات پیدا می کند و از این آیه استفاده می شود که اعراض از قرآن موجب سلب ایمان میشود.

(وَ ساءَ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ حِمْلًا) بسیار سخت و بد باری است برای آنها در روز قیامت که بر خود حمل کرده اند و گرفتار عذاب آن شده اند.

جن و انس و انواع حیوانات برّی و بحری غالب تهی میکنند و میمیرند و در نفخه دوّم تمام زنده میشوند و در صحرای محشر وارد میشوند.

چنانچه میفرماید: (وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ) زمر آیه 68 و بعید نیست که استثناء من شاء اللَّه اشاره باشد بوجود حضرت بقیة اللَّه که با قرآن وارد شود نزد کوثر خدمت جدش رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و سلم بواسطه حدیث ثقلین که فرمود:

(انی تارک فیکم الثقلین کتاب اللَّه و عترتی لن یفترقا حتی یرد اعلی الحوض ما ان تمسکتم بهما لن تضلّوا ابدا)

از احادیث متواتره است.

(وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً) مراد از مجرمین همان غیر مؤمن است از کفار و ارباب ضلالت که معرض از قرآن بودند، و مراد از اعراض هم مجرّد ترک عمل نیست، بلکه انکار است که بگوید: قبول ندارم یا آنکه بنحو دلخواه خود تفسیر کند و تأویل نماید.

(وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ) آل عمران آیه 5 و زرق، بعضی گفتند: کبود چشم، بعضی گفتند: کور، بعضی گفتند صورت سیاه خدا میفرماید:

(وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ) زمر آیه 61 و در همین سوره در آیه 123 میفرماید: (مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمی وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی

) شرحش میآید انشاء اللَّه تعالی.

(یَتَخافَتُونَ بَیْنَهُمْ) بطور مخفیانه با هم صحبت میکنند میگویند:

(إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْراً) مراد ده شب است چه در دنیا و چه در عالم برزخ و چه بین النفختین چون بسرعت میگذرد بنظر قلیل میآید چنانچه الآن معروف است قضایای هفتاد سال قبل را میگویند: انگار دیروز بوده در مقابل قیامت که گذشتنی نیست.

ص: 95

ندارد تمام عمارات مخروبه میشود تمام اشجار از ریشه کنده میشود تمام گیاهها از بین میرود زمین مسطح میگردد.

سؤال کردند باید چه کرد؟ حضرت فرمود:

(ففروا الی اللَّه)

اشاره بآیه شریفه (فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ) ذاریات آیه 20 لکن آیه راجع بدنیا است که باید رو بخدا رفت و دست از شرک و کفر و عناد و ضلالت و فسق و فجور و طغیان و معاصی الهیّه برداشت و به ایمان و اعمال صالحه و تقوی رو بخداوند عالم رفت و اما بعد از مردن دیگر فایده ندارد.

(اذا مات ابن آدم انقطع عمله)

و در آیه شریفه میفرماید: (وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً) نساء آیه 22 بلی ممکن است اگر با ایمان از دنیا رفته باشد بیک اسبابی مورد مغفرت واقع شود مثل دعاء دیگران و شفاعت.

(یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدَّاعِیَ) قهرا و اجبارا متابعت و در عقب این دعوی می روند.

(لا عِوَجَ لَهُ) از طرف دیگری نمیتوانند سیر کنند.

(وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ) صداها خاضع و خاشع میشود.

(لِلرَّحْمنِ) در پیشگاه خداوند رحمن.

(فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً) گفتند همس صدای قدم است آنهم مثل صدای پای شتر، در برهان حدیث مفصلی بسه سند از تفسیر علی بن ابراهیم و از امالی شیخ طوسی و از امالی شیخ مفید از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که خلاصه مفادش اینست که فردای قیامت خداوند جمع میفرماید: تمام ناس را در صعید واحد پس توقف می کنند پنجاه سال و عرق شدیدی می کنند و نفس ها تنگ می شود و اینست قول تعالی:

(وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً) پس آن ندا میرسد کجا است امّی بندگان؟ میگویند: اسمش چیست؟ خطاب میرسد کجا است نبیّ رحمة محمّد بن عبد اللَّه صلّی اللَّه علیه و سلم حضرت میرود تا سر حوض که طولش ما بین ایله و صنعا است پس صاحب شما را ندا میدهند، امیر المؤمنین علیه السلام او هم ملحق به حضرت رسالت می شود، سپس سایر ناس را ندا می دهند بعض آنها را میگذارند بروند نزد حوض و برخی را جلوگیری میکنند حضرت برای دوستان ما که جلوگیری شدند گریه میکند خداوند آنها را بحضرت میبخشد الی آخر حدیث.

(توضیح) کلام اینکه اهل محشر سه طائفه میشوند، یک طایفه کسانی که بدون ایمان از دنیا رفته باشند یا اصلا ایمان نداشته باشند مثل مشرکین و کفار و اهل ضلالت از مخالفین و معاندین و ناصبین و شاکّین و کسانی که منکر یکی از ضروریات دین یا ضروریات مذهب شیعه اثنی عشری باشند یا اگر ایمان داشته بواسطه کثرت معاصی سلب ایمان از او شده و لو عند الموت باغواء شیاطین انسی و جنّی اینها قابل شفاعت نیستند و مورد.

(یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ) هستند نه احدی در حق آنها شفاعت میکند نه بر فرض اگر شفاعت کند شفاعت او در حق آنها نفع ندارد، طایفه دوّم کسانی که با ایمان و عمل صالح و آمرزنده از دنیا رفتند یا اصلا معصیت از آنها صادر نشده یا موفق بتوبه شدند یا باعمال صالحه و بلیّات وارده تدارک معاصی آنها شده اینها هم احتیاج بشفاعت ندارند و اهل سعادت و نجات هستند مگر برای ارتفاع درجات آنها در بهشت محتاج بشفاعت باشند.

طایفه سیّم کسانی که با ایمان از دنیا رفته و آلوده بمعاصی شده و تدارک نشده اینها جزو مستثنی منه.

(إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ) خداوند برای ایمان آنها اذن میدهد بشفعاء که در حق آنها شفاعت کنند.

(وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلًا) و لو بافعال آنها رضایت نداشته باشد چون معاصی مورد رضای حق نیست و لکن بقول آنها که ایمان و اقرار بآنچه مدخلیّت در ایمان دارد راضی است و شفعاء روز قیامت هم دو دسته هستند و شفعاء عامّه که شفاعت آنها شامل جمیع میشود خاندان محمّد و آل او صلّی اللَّه علیه و سلم که حتی انبیاء هم محتاج بشفاعت آنها هستند در ارتفاع درجات و شفاعت خاصّه مثل شفاعت انبیاء در حق امّت خود قرآن در حقّ اهلش و مؤمنین در حق یکدیگر و ایّام متبرکه مثل شهر رمضان.

ص: 101

بموسی و رؤیت را به محمّد صلّی اللَّه علیه و سلم حضرت فرمود:

پس کیست که تبلیغ کرده از جانب خدا که فرمود: (لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ) و فرمود: (وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً) پس بگوید: من بچشم خود دیدم او را آیا حیا نمی کنند زنادقه اینکه حضرت تناقض بگوید: و بر خلاف قرآن دعوی رؤیت کند ابو قرّه گفت: در این آیه چه می گویی؟: (وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری حضرت فرمود:

مراد رؤیت آیات کبری است که بعدا میفرماید: (لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری و رؤیت آیات غیر از رؤیت اوست ابو قرّه گفت: پس این روایات را تکذیب کنیم فرمود: هر روایت که مخالف قرآن است باید تکذیب کرد (اقول) مخالف برهان و عقل و اجماع هم هست بعلاوه سند معتبر هم ندارد.

(لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ) خداوند زنده پاینده ازلا و ابدا حتی اشرف ممکنات میفرماید:

(الفقر فخری)

و از مولی الموالی نقل است عرض میکند

(کفانی فخرا ان اکون لک عبدا و کفانی عزّا ان تکون لی ربا).

(وَ قَدْ خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً) در حدیث قدسی است فرمود:

(و عزّتی و جلالی لا یجوزنی ظلم ظالم)

و ظلم اقسامی دارد ظلم بنفس

(ظلمت نفسی)

دعاء کمیل ظلم بغیر ظلم در دین و مصداق اتمّ هر سه قسم ظالمین بآل محمد علیهم السلام است ظلم بنفس خود را مورد اشدّ عذاب قرار دادند ظلم بغیر بمقربان درگاه الهی از قتل و اسیری و سایر ظلمهای نگفتنی ظلم بدین بنده گان خدا را در ضلالت و گمراهی انداختند تا زمان ظهور حضرت بقیة اللَّه که از آنها و اتباع آنها انتقام بکشد دیگر خیبت و حسرت و ناامیدی و خسران و زیان و ذلّت و عذاب و غضب الهی بالاتر از این میشود که برای چهار روز دنیا خود را باین مهلکه بیندازند.

بدون ایمان هیچ عملی صحیح و صالح و مقبول نیست و همین نحو که ایمان شرط است بقاء ایمان تا آخرین نفس هم شرط است که اگر فرض کنیم که هفتاد سال اعمال صالحه با ایمان بجا آورده باشد و نزدیک موت ایمان از او سلب شود کلیّه اعمالش حبط میشود و مصداق (أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ) میشود و صدق (وَ هُوَ مُؤْمِنٌ) بر او نمیکند بلکه و هو کافر بر او صادق است.

(فَلا یَخافُ ظُلْماً) یعنی مطمئن باشد در کمال امن که بمقدار خردلی باو ظلم نمیشود که گفتند نکره در سیاق نفی مفید عموم است.

(وَ لا هَضْماً) هضم نقصان و ذهاب حق است که بداند جزئی از اعمال صالحه او در نزد پروردگار از بین نمی رود چنانچه میفرماید (فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً- یَرَهُ) آنهم اجر کامل باو داده میشود لکن از روی تفضّل نه استحقاق زیرا مکرر گفته ایم که عقوبات از روی استحقاق است بیش از استحقاقش او را عذاب نمی کنند ولی مثوبات از راه تفضّل است احدی طلبی از خدا ندارد حتی الانبیاء و الاولیاء بلی چون وعده فرموده البته باو تفضل می شود و خلف وعده بر خدا محالست.

بزبان قومش میفرستاد، چنانچه میفرماید: (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) ابراهیم آیه 4 و چون قوم پیغمبر در قسمت حجاز عرب فصیح بودند و قرآن بزرگترین معجزات حضرت بود بلسان عرب فصیح نازل فرمود که نتوان مثل او یا ده سوره یا یک سوره بیاورند که از هر جهت حجة بر آنها تمام شود و راه عذری بر آنها باقی نماند.

(وَ صَرَّفْنا فِیهِ مِنَ الْوَعِیدِ) کمتر سوره ای است در قرآن که خداوند خبر از امم سابقه و بلیّات نازله بر آنها و از عقوبت قیامت و عذاب جهنم و خلود در آن نداده باشد.

(لَعَلَّهُمْ) لعل برای تردید نیست خداوند میداند کی متقی می شود و کی نمی شود، بلکه بمعنی باید است که البتّه باید.

(یَتَّقُونَ) بمراتب تقوی تقوای از شرک و کفر و ضلالت و صفات خبیثه و اعمال سیّئه و ترک واجبات پیدا کنند.

(أَوْ یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً) که میفرماید: (فَذَکِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّکْری اعلی آیه 9 و نیز میفرماید:

(وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ) ذاریات آیه 55 و بالجمله انسان در غفلت است باید او را از خواب غفلت بیدار کرد بداند (من کجا بودم از بهر چه من آمده ام بکجا میروم و آمدنم بهر چه بود)

(رحم اللَّه امرأ علم من این و فی این والی این).

پس بلند مرتبه است اللَّه پادشاه حق ثابت و تعجیل مفرما بقرائت قرآن پیش از آنکه منقضی شود بسوی تو وحی آن و بگو ربّ من زیاد فرما مرا از علم.

(فَتَعالَی اللَّهُ) تعالی الهی از جمیع جهات بر جمیع ممکنات است ذاتا و صفة و فعلا.

ذاتا واجب الوجود. ازلا و ابدا و ممکنات ممکن الوجود الحادث بعد العدم نیست صرف بودند هست شدند، صفة صفات عین ذات غیر متناهی لا یزید و لا ینقص و صفات ممکنات زائد بر ذات و یزید و ینقص، و فعلا تمام افعالش از خلق و رزق و اماته و احیاء و عزّت و ذلّت و افاضه صحت و مرض و غنا و فقر تماما موافق حکمت و مصلحت و خالی از هر عیب و نقص است.

(الْمَلِکُ الْحَقُّ) مالک الملوک الثابت الذی لا یزول بخلاف ممکنات که مالکیت و سلطنت و عزت و غنی و صحّت آنها تمام عرضی است و موقتی و در معرض زوال و فناء است.

(وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ) وجوهی مفسرین گفتند در معنای این جمله که تماما باطل و از نقل آنها خودداری می کنم، و ما در مجلّد اوّل در بیان مقدمات ده گانه گفتار نهم مراتب نزول قرآن را متذکر شده ایم و مرتبه اوّل آن را در عالم انوار بر نور مقدس محمّدی صلّی اللَّه علیه و سلم دانسته و لوح محفوظ و امّ الکتاب را بر همین معنای نور مقدس او اشاره کرده ایم و آیه شریفه (وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ) نمل آیه 6 بر همین معنی اشاره دارد که بدون واسطه ملک تلقی فرموده سپس بر انوار مقدسه ائمه اطهار نازل شده و آیه شریفه (إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ) واقعه آیه 77 و 78 و 79 بر این معنی حمل شده و شاهد بر این دعوی آنکه دارد امیر- المؤمنین علیه السلام روز اوّل ولادتش سوره مبارکه (قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ) را خدمت پیغمبر قرائت کرد و حضرت فرمود:

(قد افلحوا بک یا علی)

قبل از بعثت

ص: 107

حضرتش به 13 سال بناء علی هذا معنای این جمله بخوبی واضح میشود که پیش از آنکه جبرئیل نازل کند تعجیل در قرائت آن نکن و احتیاج باین تأویلات مفسّرین نداریم که با جبرئیل جمله جمله قرائت میکرد فرمود صبر کن تا وحی منقضی و تمام شود زیرا بسا جمله های بعد قرینه صارفه از ظواهر بعضی جملات قبل میشود یا پس از وحی تدبّر نماید و تأمل کند به حقایق آیات یا تاویلات دیگر (اشکال) سر این نهی چه بوده؟ (جواب) برای صدق آیه شریفه (وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ) شعراء آیه 192- 194 و ممکن است سرّش این باشد که قرآن مجید دو مرتبه نازل شده یک مرتبه جملة واحدة در شهر رمضان در لیلة القدر که میفرماید: (شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ) بقره آیه 181 و میفرماید: (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ) آیه 1 و یک مرتبه تدریجا از اول بعثت تا حین وفات و رحلت حضرت و ممکن است حکمت های دیگری داشته باشد.

(وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً) حضرتش و لو عالم بما کان و ما یکون بود که در دعاء ندبه

(و علّمته علم ما کان و ما یکون الی انقضاء خلقه)

لکن بالاخره محدود است و علم الهی غیر محدود و نسبت محدود بغیر محدود اگر بگویی مثل قطره است نسبت بدریا غلط گفته ای. زیرا دریا هم محدود است.

اطهار علیهم السلام و حضرت قائم (عج) فرجه است، و ما پس از بیان چند مقدّمه آنچه بنظر میرسد بیان میکنیم و اللَّه العالم.

(1) انبیاء و اوصیاء کلا شرط اوّلی آنها عصمت است هم از معاصی در تمام عمر و هم از خطا و نسیان و سهو و شک و نحو اینها.

(2) لفظ نسی دلیل بر نسیان بمعنی فراموشی نیست در قرآن نسبت نسیان را بذات مقدّس خود هم داده در آیه شریفه در همین سوره آیه 123- 126 (وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی الی قوله وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی .

(3) آیه شریفه (وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ) آل عمران آیه 76 شرحش در مجلّد سیّم صفحه 266 بیان شده مراجعه فرمائید پس از این مقدمات می گوییم:

(وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ) راجع بشجره منهیّه نیست، زیرا نهی از شجره نه تحریمی بود و نه تنزیهی نه فعل حرامی مرتکب شدند و نه مکروهی، بلکه ارشادی بود و اعمال مولویّة در او نشده بود فقط ظلم بخود کرده اید که میفرماید: (فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ) که از بقاء در جنت محروم شده اید و راجع باغوای شیطان هم نیست، زیرا شیطان قسم یاد کرد که من محض نصیحت ارشاد می کنم (وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ) و راجع بخروج از جنت هم نیست، زیرا اکل شجره بقصد خلود در جنّت بوده که شیطان گفت (أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ) بلکه راجع بهمان اخذ میثاقست آدم هم ایمان بحضرت رسالت داشت لکن در نصرت او اقرار نکرد و انکار هم نکرد و نصرت انبیاء در زمان ظهور حضرت بقیة اللَّه است که رجعت کنند بدنیا و در کابش نصرت دین محمّدی صلّی اللَّه علیه و سلم کنند، و بعید نیست که عدم اقرار آدم هم از این جهت بوده که بسیار محزون بود از خروج بهشت متأثر بود که بعد از رجعت بدنیا باز طول کشد زندگانی و گرفتار زخارف

ص: 109

دنیوی شود بناء علی هذا هم مفاد اخبار واضح میشود هم مفاد آیه شریفه.

اما اخبار در کافی از حضرت باقر علیه السلام است فرمود:

(عهدنا الیه فی محمّد و الأئمة من بعده فترک)

و همین حدیث از علیّ بن ابراهیم از آن حضرت روایت شده و همچنین از ابن بابویه و از کافی از حضرت صادق علیه السلام فرمود:

(فی کلمات فی محمّد و علی و الحسن و الحسین و الأئمه من ذرّیتهم)

و از مفید از حضرت باقر علیه السلام حدیث مفصل است شاهد مطلب این جمله که در آیه شریفه (أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ الایة) فرمود: اخذ میثاق نمود از انبیاء

(انّی ربکم و محمّد رسولی و علی امیر المؤمنین و الاوصیاء من بعده ولاة امری و خزّان علمی و انّ المهدی انتصر به لدینی و اظهر به دولتی و انتقم به من اعدائی قالوا اقررنا و شهدنا و لم یجحد آدم و لم یقرّ- الحدیث)

و اما آیه شریفه.

(وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ) عهد همان میثاق است که در آیه (وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ) بیان شد.

(فَنَسِیَ) یعنی فترک که مفاد

(و لم یجحد و لم یقر)

در حدیث مفید است (وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً) عزم بر یاری پیغمبر و نصرت دین او در دولت حقه بقیة اللَّه و از مفاد حدیث مفید استفاده میشود که مثل نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمّد صلّی اللَّه علیه و سلم را اولی العزم گفتند و آدم را ندانستند باین معنی است هذا ما عندنا و اللَّه العالم.

قوه شهوت وسیله شیطان شد بوسیله او راه بقلب پیدا کرد نه داخل بهشت شد و نه از منافذ بدن آدم وارد قلب شد و نه بصورت جسمیّت مقابل آدم آمد.

(فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقی شیطان سبب شد و الا قدرت بر اخراج نداشت، چنانچه أکل شجره هم سبب بود و قوه شهوت هم سبب شد که گفتند انسان سه دشمن دارد دنیا اول جلوه میدهد قوه شهوت ثانیا متمایل می شود شیطان ثالثا راه نمایی می کند شجره جلوه کرد شهوت مایل شد شیطان اغوی کرد و مراد از فتشقی بمشقت افتادن است در دنیا نه شقاوت مقابل سعادت.

بدون اختیار در قلب خطور میکند پس از خطور تصدیق بفائده و ثمره آن میکند پس از تصدیق عزم و جزم و اراده که تعبیر بعلم که محرّک عضلات میشود نحو الفعل و آن خطور قلبی اگر از ناحیه ملک باشد الهامش گویند: و اگر از ناحیه شیطان باشد وسوسه اش نامند.

(قالَ یا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الْخُلْدِ) چنین تصوّر کرد که این شجره باعث بقاء ابدی میشود.

(وَ مُلْکٍ لا یَبْلی عبارة اخری جمله اولی است که این مقام و رتبه را که واجد است تنزّل ندارد و کهنه نمیشود و برای او باقی میماند و حضرت آدم هم نمیدانست این خیال و تصوّر از ناحیه شیطان است، بلکه ممکن است از ناحیه ملک باشد و خداوند در آیه قبل فرمود: شیطان دشمن شما است و میآید شما را از بهشت بیرون کند اگر آدم میدانست از ناحیه او است البته مخالفت میکرد و اشتباه آدم همین بود که خداوند که نهی از شجره کرده حکمت و مصلحت داشته و این خیال تصوّر بر خلاف صلاح او است و این مسلّما از ناحیه شیطان است.

دهد یا منصرف شود و اگر درک صلاح و فساد آن را نکرد خودداری کند آدم و حوّا تامّل نکرده بمجرّد خطور قلبی که وسوسه شیطان بود اقدام بر اکل شجره کردند که فاء تفریع دلالت دارد که اکل آنها متفرّق بر همان وساوس شیطانی بود که خیال کردند شجره خلد است و بقاء ملک بخصوص مقرون به قسم که (وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ) اعراف آیه 21.

(فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما) اوّلین اثر این فعل این بود که البسه بهشتی از آنها سلب شد بمجرد اکل و عورة آنها ظاهر شد ناچار.

(وَ طَفِقا) بمعنی جعل بفعل، فوری رفتند و از برگ بهشت که گفتند و رق زیتون بوده.

(یَخْصِفانِ) چسبانیدند.

(عَلَیْهِما) بر خود که عورت خود مکشوف نباشد.

(وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ) گفتیم: این عصیان معصیت نبوده حتی مکروه هم نبوده و نهی ارشادی بوده یعنی بر خلاف صلاح خود اقدام نمودند بخصوص بقرینه.

(فَغَوی غوی خلاف رشد است بر ضرر خود اقدام کرد (تنبیه) بعد از بیان این جملات بر خورد کردم بحدیث شریفی از حضرت رضا علیه السلام در جواب علی بن الجهم در اعتراضاتی که بر انبیاء داشت از آیات شریفه و حدیث مفصل است و شاهد عرائض گذشته این جمله حدیث است فرمود:

(امّا قوله: وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی فان اللَّه تعالی خلق آدم حجة فی ارضه و خلیفة فی بلاده و لم یخلقه للجنّة و کانت المعصیة من آدم فی الجنّة لا فی الارض لیتمّ مقادیر امر اللَّه فلما اهبط الی الأرض و جعل خلیفة عصم بقوله: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ الحدیث).

فرمود توبه او را و هدایت نمود او را در مجلّد اوّل این تفسیر صفحه 502 در ذیل آیه شریفه (فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ) مفصلا بیان شده مراجعه فرمائید.

(ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ) برگزیده گان خداوند برای رسالت و خلافت اللَّه انبیاء هستند که میفرماید: (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ) آل عمران آیه 30 و مراد از آل عمران انبیاء بنی اسرائیل، و از آل ابراهیم خاندان عصمت و طهارت است، و از عالمین جمیع عوالم امکانیست.

(فَتابَ عَلَیْهِ) کلمه تاب اگر متعدی بالی شود فعل عبد است مثل (إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ) احقاف آیه 14 و اگر متعدی بعلی شود مثل همین آیه فعل الهی است یعنی قبول توبه فرمود و در باب توبه گفتیم: که وجوب توبه عقلی و ارشادیست اعمال مولویّة در او نشده و الا ترک توبه در هر آن یک معصیت میشود و ملیونها معصیت است و منافیست با آیه شریفه (وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها) انعام آیه 161 و امّا قبول توبه بر خداوند، بعضی گفتند: وجوب عقلی دارد چون حسن است لکن هر فعل حسنی تا ترکش قبیح نباشد بر خداوند واجب نیست، بعضی گفتند:

چون وعده قبول داده و خلف وعده قبیح است، لذا واجب است اینهم تمام نیست، زیرا وعده قبول منوط بشرائطی است که غالبا فاقد آنها است و بعقیده ما قبولی توبه از راه تفضّل است، چنانچه تمام نعم الهیه دنیویّه و اخرویّه نسبت به بنده گان صالح از راه تفضّل است فقط بنده باید قابلیّت تفضّل داشته باشد باندازه قابلیّت تفضّل میشود.

(وَ هَدی آدم را هدایت فرمود: نخستین انبیاء خود قرار داد مقام رسالت باو عنایت فرمود انبیاء را از نسل او قرار داد و سایر تفضّلات و عنایات.

فرمود: بآدم و حوّا هبوط کنید از بهشت پس از هبوط و کثرت نسل جمیعا در روی زمین بعض شما با بعضی دیگر عداوت میورزید پس زمانی که میآید شما بنی آدم را از جانب من هدایت کننده پس کسی که متابعت کرد هدایت مرا پس گمراه نمیشود و بد عاقبت نمیگردد.

(قالَ اهْبِطا) هبوط تنزّل است از بهشت که هیچگونه عیب و نقصی در او نبود و هیچگونه بلا و مصیبتی نداشت نزول در دنیا که دار محنت و بلیّة است و دار فناء و زوال است و دار مجاز است باید از دروازه رحم وارد شد و از دروازه قبر خارج شد.

(مِنْها) از آن بهشتی که فرمود: قبلا (إِنَّ لَکَ أَلَّا تَجُوعَ فِیها وَ لا تَعْری وَ أَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَ لا تَضْحی .

(جَمِیعاً) جمله در تقدیر است یعنی پس از هبوط و تناکح و تناسل و کثرت نسل در اولاد آدم جمیع شما در زمین و دنیا هستید حافظ میگوید:

(من ملک بودم فردوس برین جایم بود آدم آورد در این دیر خراب آبادم).

تمام ولد آدم تا دامنه قیامت در صلب آدم بودند و خداوند تمام آنها را اخراج فرمود و از آنها عهد و میثاق گرفت بدلیل آیه شریفه (وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی الآیة) اعراف آیه 171 و از این جهت پس از این جمله خطاب جمعی میفرماید:

(بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ) عداوت در اولاد آدم از زمان خود آدم شروع شد قضیّه هابیل و قابیل که میفرماید: (وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ الآیات) مائده آیه 30 و تا انقراض عالم باقیست چه عداوت دینی مسلم و کافر موافق و مخالف موالی و معاند مؤمن و ضال متّقی و عاصی عادل و فاسق و غیر اینها و چه عداوت دنیوی غنی و فقیر ظالم و مظلوم رئیس و مرءوس متکبّر و متواضع و غیر اینها بسیار است.

ص: 117

(فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً) بارسال رسل و انزال کتب و جعل احکام و ارائه طریق و ارشاد و دلالت بسعادت و انذار از شقاوت.

(فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ) بایمان و تقوی و عمل صالح و اطاعت انبیاء و اوصیاء و نماینده گان آنها از علماء اعلام.

(فَلا یَضِلُّ) گمراه نمیشود.

(وَ لا یَشْقی شقی و بد عاقبت نمیگردد در دنیا و آخرت سعادتمند و رستگار میشود.

بامور آخرتی میپردازند و بکمال راحتی طی میکنند و سعادت دارین را تحصیل میکنند و دنیا در نظر آنها مثل مردار گندیده است که بدست آدمهای پست افتاده نظر کنید حالات ائمه طاهرین و صلحاء مؤمنین با حالات جبابره و اکاسره.

وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی و محشور میکنیم او را روز قیامت کور چون روز قیامت (یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ) طارق آیه 9 است جمیع بواطن ظاهر میشود متکبّر کبرش ظاهر میشود فاسق فسق او نمایان میشود کافر کفرش بارز میشود و هکذا چیزی از صفات و افعال و عقائد او مخفی و پنهان نیست، و نیز مکرّر اشاره شده که همین نحو که از برای بدن قوای ظاهریّه مثل باصره سامعه لامسه ذائقه شامّه و قوای باطنیّه مثل شهویّه غضبیّه وهمیّه عقلیّه متخیّله متفکّره متصرّفه متصوّره هست، از برای روح انسانی که تعبیر بقلب میکنیم همین نحو قوی است و چون روز قیامت تمام این قوی ظاهر میشود اگر قلب قوه باصره نداشته و کور بوده حقایق ایمان را درک نمیکرد کوری آن ظاهر میشود اگر طعم ایمان و عبادات را نمیچشیده اگر فرمایشات انبیاء و دعاة دین را نمیشنیده اگر بوی حقیقت بمشامش نرسیده آثارش نمایان میشود کور و کر و لال وارد صحرای محشر میشود، لذا میفرماید: (صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ) بقره آیه 17 (فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ) بقره آیه 166 (صُمٌّ وَ بُکْمٌ فِی الظُّلُماتِ) انعام آیه 39، لذا میفرماید:

(وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی کور بوده بهمان نحو محشور شده (تنبیه) انسان عوالمی دارد و منازلی که باید طی کند ظهر آباء رحم امّهات عالم دنیا و عالم آخرت و فقط در عالم دنیا این چهار روزه زندگانی دنیوی میتواند تغییر صفات و اخلاق و تحصیل عقائد و اعمال صالحه و تکمیل اخلاق حمیده کند، لذا دار تکلیف است و ارسال رسل و انزال کتب و جعل احکام برای همین عالم است از این جهت فرمودند:

(اذا مات ابن آدم انقطع عمله) اگر کور کورانه در این عالم مشی کرد و اعراض

ص: 119

از ذکر الهی نمود و اعتناء بدین و عقائد و احکام آن نکرد بهمین نحو دائما باقیست.

فرمود: همین نحوی که آمد ترا آیات ما پس خود را بنسیان انداختی و همین نحو امروز بنسیان انداخته شدی (بیان) نسیان در این آیه بمعنی فراموشی نیست که رافع تکلیف باشد، چنانچه در حدیث شریف رفع از پیغمبر اکرم صلّی اللَّه علیه و سلم است که فرمود:

(رفع عن امّتی تسعة اشیاء الخطاء و النسیان و ما استکرهوا علیه و ما لا یعلمون و ما لا یطیقون و ما اضطرّوا الیه الحدیث)

مروی از خصال صدوق بسند صحیح، بلکه رفع مؤاخذه از اکثر این امور از مستقلّات عقلیّه است، بلکه مراد از نسیان ترک است بزبان ماندیده میگیرد خود را بگوش کری میاندازد، چنانچه حضرت نوح در پیشگاه احدیّت عرض کرد (وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ الآیة) نوح آیه 6 و بعبارت دیگر نفهمیده میگیرد، و بالجمله مراد تعمّد از اعراض است و امروز هم میان بعض عوام معروفست که عذر تراشی میکنند که در خدمت علماء نمیروند و پای بیان مسائل دینی نمی نشینند و گوش بفرمایشات آنها نمیدهند میگویند: تکلیف ما زیاد میشود.

(قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا) که انبیاء و رسل فرستادیم و کتب نازل کردیم و جعل احکام نمودیم و بتو ابلاغ کردیم که (ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ).

(فَنَسِیتَها) تو اعراض کردی با اینکه واجب بود بروی فحص کنی حق را دست آوری بی اعتنایی کردی گوش بفرمایشات آنها ندادی از آنها دوری کردی.

(وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی جزای آن بی اعتنائیها این بی اعتنائیست که بواطن ترا ظاهر کردیم و کوری باطنی تو ظاهر شد و اما چشم ظاهری او باز است عذاب را مشاهده میکند.

(وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ) اسراف و تبذیر در مال دو معصیت کبیره است اسراف زیاد مصرف کردنست در مصارف عقلایی زائد بر آنچه عقل و شرع حکم میفرماید و تبذیر صرف مال است در مصارف غیر عقلایی و غیر مشروع و اسراف در عمل زیاده روی در معاصی که از هیچگونه معصیتی باک نداشته باشد و کوتاهی نکند و اسراف در دین کفر و شرک و عناد و نصب عداوت با اولیاء حق از انبیاء و اوصیاء و دعاة دین و ضلالت و اضلال دیگران و ترک فرائض و اوامر اعراض از حق و سیر در طرق باطله است و جزاء آنها را هم در دنیا و هم حین الموت و هم در قبر و هم در عالم برزخ و هم در دوره رجعت و هم در صحرای محشر خواهند دید.

(وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ) آیات ربّ انبیاء و حجج الهیّه و کتب سماویّه و دستورات دینیّه و علماء امامیّه و دعاة حقّه است بهر کدام از اینها ایمان نداشته باشد مشمول این جمله است.

(وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ) محشر بلکه هر چه بگذرد عذابش بیشتر میشود (عَذاباً فَوْقَ الْعَذابِ).

(وَ أَبْقی بقاء و دوام آن ابدی و دائمی است دار خلود است انتهاء ندارد (تنبیه) اخبار بسیاری از ائمّه اطهار در ذیل این آیات رسیده ببیانات مختلفه، و مکرّر گفته ایم که اخبار در تفسیر آیات بیان مصادیق است منافی با عموم آیات ندارد، در بعضی تعبیر بنصّاب کرده، در بعضی تعبیر به ترک ولایة أمیر المؤمنین، در بعضی بشرک، در بعضی آیات را ائمّه اطهار شمرده، در بعضی بکثرت معاصی و این اخبار در برهان نقل شده و آنچه مذکور شد شامل جمیع آنها است و دوست داشتم یک جمله مختصری از خبر منسوب بأمیر المؤمنین علیه السلام که مکاتبه فرمود به محمّد ابن ابی بکر بر اهل بصره راجع بعذاب قبر نقل کنم خلاصه مفادش اینکه قبر برای مؤمن روضة من ریاض الجنّة و یمدّ له مدّ البصر و برای کافر حفرة من حفر النار و آن قدر ضیق میشود که اضلاعش در هم کوفته میشود و نود و نه تنّین بر او مسلّط میشوند که اگر یکی از آنها در روی زمین نفخی کند تمام هوامّ هلاک میشوند و قبر همه روزه صاحبش

ص: 122

را ندا میکند انا بیت الوحشة انا بیت الظلمة انا بیت الغربة انا بیت الدود و الهوامّ تا آخر حدیث که میفرماید:

(فان استطعتم ان تجزعوا لأجسادکم و أنفسکم مما لا طاقة لکم به فاعملوا بما أحب اللَّه و اترکوا ما اکره اللَّه)

و از این جمله أخیره استفاده میشود که عذاب قبر بر کلّیه ترک واجبات و فعل محرّمات است.

حق با تو مداراها کند چون که از حدّ بگذرد رسوا کند) باید انتظار بلاهای دوره آخر الزّمان را داشته باشیم این وضع که از جوانها و دخترها مشاهده میشود نه ایمان نه عمل صالح نه نماز نه روزه نه خمس نه زکاة نه تحصیل علم دیانت با همه گونه فسق و فجور و بی حیایی و بی عفّتی و و و چه میشود (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهی تفسیر بأئمّه طاهرین مصداق اتمّ است و الّا هر صاحب عقل و شعور و ادراک عبرت میگیرد و بخود میآید و متنبّه میشود.

حاضر این هایی که اسم خود را شیعه گذاردند چه میکنند و چه کردند.

(وَ أَجَلٌ مُسَمًّی) مدتی که بر هر فرد و جامعه مقرّر فرموده شخصا و نوعا از بلاهای دنیوی و اخروی اعاذنا اللَّه منها مثل تسلّط ظالم قحطی گرانی امراض مستحدثه کوتاهی عمر پریشانی حال و نحو اینها.

و نافله آن و یازده رکعت نافله شب بعد از نصف شب تا قبل از طلوع و نافله صبح.

(وَ أَطْرافَ النَّهارِ) نوافل ظهر و فریضه آن و نوافل عصر و نوافل جمعه قبل از ظهر.

(لَعَلَّکَ تَرْضی لعلّ بمعنی باشد که البتّه خداوند رضایت بنده را در اثر این صلوات بدست میآورد از نعم دنیویّه و رفع شرّ اعداء و فیوضات اخرویّه و اخبار و آیات در فضیلة این صلوات بسیار داریم و نافله شب هم بر حضرت رسالت واجب و بر امّت مستحبّ است و بعضی تفسیر کرده اند باذکار وارده در اوقات شبانه روز و آنها هم بسیار است ولی آنچه بنظر میرسد به اینکه این صلوات و اذکار مصادیق آیه است و آیه شامل تمام اذکار میشود باید انسان غافل از خدا نباشد و فراموش نکند و دائما زبانش بذکر خدا مشغول باشد حتی موقع خواب که دارد تسبیح بگوید و زیر سر بگذارد و ملائکه تا مادامی که در خوابست برای او ثواب تسبیح مینویسند مخصوصا ذکر شریف لا اله الا اللَّه که کلمه توحید و کلمه اخلاص و کلمه طیّبه نام نهاده اند و ذکر شریف صلوات و الحمد للَّه و سبحان اللَّه و اللَّه اکبر که تهلیل و تحمید و تسبیح و تکبیر نام نهاده اند و سایر اذکار تمام مشغول این آیه شریفه است.

(وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ) از قبیل ایّاک اعنی و اسمعی یا جاره است خطاب به پیغمبر است ولی مقصود امّت است زیرا تمام دنیا در نظر او و اهل بیت طاهرین او پست تر از گوشت گندیده است در دست کسی که مبتلی بمرض خوره و کوفت است و با تأکید بنون مشدّده البته باید مؤمنین چشم داشت نداشته باشند بدنیا و ما فیها که در دست بعضی از کفار و مشرکین میباشد

(حلاوة الدنیا مرارة الآخرة و مرارة الدنیا حلاوة الآخرة)

حتی دارد که خزائن دنیا را بر حضرتش عرضه داشتند قبول نفرمود و فرمود یک روز طالبم سیر باشم شکر کنم و یک روز گرسنه صبر کنم حتّی بسا سه روز بسه روز بگرسنگی صبر میکردند و از عجائب اینکه حقیر در چندی قبل در عالم رؤیا خدمت حضرت سلیمان مشرّف شدم عرض کردم که یک نفر از علماء ما در بیان افضلیت حضرت خاتم الانبیاء بر تمام انبیاء سلف بیاناتی دارد تا باسم مبارک شما میرسد میگوید: (کم فرق بین من عرض علیه مفاتیح الدنیا فلم یقبلها و بین من قال هبنی ملکا لا ینبغی لأحد من بعدی) فرمود ما هم برای دنیا نخواستیم عرض کردم چرا لا ینبغی لاحد من بعدی فرمودی بدیگران عطا شود چه مانعی دارد؟ فرمود نه اینکه بدیگران ندهی بلکه بهر که هر چه میدهی بمن بیشتر ده چنانچه شما در دعاء کمیل میخوانید و می گویید

(و اجعلنی من احسن عبادک نصیبا عندک و اقربهم منزلة منک و اخصّهم زلفة لدیک).

(إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ) اشاره به اینکه بتمام کفّار داده نشد میان آنها هم فقراء و ضعفاء بسیار هستند یک اصنافی از آنها بزبان ما دسته هایی از آنها را دولت ثروت مکنت عزت ریاست دادیم آنهم نه از روی لطف و عنایت.

(زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا) همین چهار صباح دنیا.

(لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ) هر قدر بتوانند ظلم و تعدّی و طغیان در معاصی و فجور نمایند تا بعذاب سخت آنها گرفتار شوند.

(وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی خداوند تبارک و تعالی بمقتضای حکمت و مصلحت بهر بنده آنچه باید عنایت کند لطف میفرماید بنده باید کمال رضایت

ص: 127

بتقدیرات الهی داشته باشد همین برای او بهتر و پاینده تر است.

که آخرین روزی تو یک ظرف شیر است و رزاقیّت از صفات خاصه حق است (إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ) ذاریات آیه 51 و در بعض اخبار دارد که رزق حکم سایه دارد هر کجا برود او میآید و روزی احدی را بدیگری نمیدهند لکن بنده جاهل تصوّر میکند که روزی بدست خود اوست باید برود و هزار گونه تقلّب کند تا دست بیاورد و اینکه امر بکسب شده برای اینست که حوائج یکدیگر را انجام دهند ولش و بیعار بار نیایند یک روز جمعه که تعطیل است چه اندازه فسق و فجور زیادتر میشود یا ایّام عید.

(وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی پرهیز از عقائد فاسده و اخلاق رذیله و اعمال سیّئه (تنبیه) ترک معاصی فعلی نیست و صدق عبادت نمی کند لکن کفّ نفس از ارتکاب معاصی از افضل عبادات است که او را ورع میگویند و حضرت رسول به امیر المؤمنین علیه السلام در فضایل شهر صیام فرمود:

(افضل الاعمال فی هذا الشهر الورع عن محارم اللَّه).

اقتراحات را اگر انبیاء اجابت کنند و خداوند بآنها عنایت فرماید دستگاه معجزات ملعبه میشود هر روز یکی میگوید چنین کن دیگری میگوید چنان کن و معجزه فعل الهی است بدست نبی ظاهر می شود در تحت اختیار نبی نیست بمقتضای حکمت و مصلحت باندازه که حجة تمام شود صادر میشود بعلاوه اگر پس از اظهار باز ایمان نیاوردند عذاب نازل میشود چنانچه بر ثمود قوم صالح عذاب نازل شد بعد از اینکه ناقه صالح و فصیل آن را کشتند لذا میفرماید:

(أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَیِّنَةُ ما فِی الصُّحُفِ الْأُولی که در قرآن مجید مکرر در مکرر قضایای انبیاء سلف و قوم آنها را گوشزد کفّار فرموده نوح هود صالح ابراهیم لوط شعیب موسی و قوم آنها را عاد ثمود فرعون و اصحاب مدین و غیر اینها.

(وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ) پیش از ارسال رسول و انزال کتاب و جعل احکام.

(لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ) با اینکه قلب موقعی که سیاه شد و قساوت گرفت اگر هزار پیغمبر بیاید و هزار کتاب نازل شود و هزار حجة اقامه شود از قابلیت هدایت افتاده چنانچه مشاهده میشود بالاخص در دوره حاضره که این همه علماء آمدند و این همه کتاب ها نوشتند و این همه بیانات فرمودند خردلی تاثیر در بسیاری از قلوب ندارد.

(مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی فردای قیامت خطاب میرسد (هلّا عملت) اگر بگوید نمیدانستم خطاب میرسد (هلا تعلمت) عذری بر احدی باقی نمیماند.

(فَتَرَبَّصُوا) پس انتظار داشته باشید که چه پیش آمدهایی دارید.

(فَسَتَعْلَمُونَ) پس زود باشد که بر شما معلوم شود همان وقت مرگ پرده ها برداشته میشود و حقایق مکشوف میگردد و بر شما معلوم میشود.

(مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ وَ مَنِ اهْتَدی اهل حق و راه راست کیست؟

مائیم یا شما و نیز معلوم می شود کی قبول هدایت کرده و هدایت شده و کی در ضلالت و گمراهی افتاده (هذا آخر ما اردنا فی تفسیر هذه السورة و یتلوه انشاء اللَّه تفسیر سورة الانبیاء و الحمد للَّه اولا و آخرا و الصلاة علی النبیّ و آله).

ص: 132

بسم اللَّه الرحمن الرحیم (الحمد للَّه رب العالمین، و الصلاة علی محمد و آله الطاهرین، و اللعن علی أعدائهم اجمعین الی یوم الدین.)

هر چه آینده است نزدیک است، و مرگ از همه نزدیکتر است، و همان شب اوّل قبر از او سؤال می کنند، که یکی از ضروریات مذهب سؤال قبر است، و از همان وقت مردن جای او را در بهشت یا جهنّم نشان میدهند، و از همان وقت یا متنعم به نعم الهی یا معذّب بعذاب او میشود.

و ثانیا: دنیا و عالم برزخ بنظر بسیار کوتاه می آید حتی پس از بعث میگویند چنانچه گذشت در سوره قبل (طه آیه 102) (یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً یَتَخافَتُونَ بَیْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْراً، نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ إِذْ یَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا یَوْماً».

(وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ): غفلت مقابل توجه است، مردم اصلا بفکر قیامت و حساب نیستند. پرده غفلت چشم آنها را بسته، پنبه غفلت گوش آنها را کر کرده. جز دنیا و زخارف آن چیزی در نظر ندارند- مرد آخر بین مبارک بنده ای است.

انسان باید در کلیه امور عواقب آن را مشاهده کند لذا اعراض میکنند و گوش بفرمایشات انبیاء و ائمه و علماء نمی دهند. و از آنها دوری میکنند. اینها دیگر قابل هدایت نیستند. بگذارد تا بمیرد در عین خودپرستی.

ائمه هدی و دعاة دین.

(مُحْدَثٍ) یکی بعد از دیگری از سور قرآنی و آیات شریفه آن در ظرف بیست و دو سال، و مواعظی از حضرت رسالت، و ائمه اطهار، و علماء اعلام، و وعاظ محترم می آیند و می نشینند و استماع میکنند لکن خردلی در قلوب آنها اثر نمی کند.

زیرا قلب که سیاه شد دیگر نور ایمان در آن تابش ندارد بلکه مزید بر کفر و فسق آنها میشود چنانچه میفرماید:

«وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِیماناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ. وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ» توبه آیه 125.

(إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ یَلْعَبُونَ): سخریّه و استهزاء می کنند و ملعبه خود قرار میدهند.

تنبیه: مشاهده کنید بسیاری از جامعه امروز که با احکام الهیّه و فرایض دینیّه چه میکنند. و علماء دین را و اهل ایمان را مسخره می کنند و استهزاء می کنند.

(لاهِیَةً قُلُوبُهُمْ) قلوب آنها تمام توجه به این حیات دنیوی و زخارف او است و بکلّی از دین و آخرت غافل هستند که میفرماید:

«وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ» عنکبوت آیه 64. و نیز میفرماید:

«اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی- الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ» حدید آیه 19 و نیز میفرماید: «وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ- الْغُرُورِ» حدید آیه 20 و غیر اینها.

و بالجمله قلوب آنها غرق شهوت، و هواهای نفسانی و لهویّات است.

(وَ أَسَرُّوا النَّجْوَی): این هایی که قلوب آنها لاهیة است بین خود نجوی و پنهانی بیک دیگر میگویند. سپس میفرماید اینها کیانند.

(الَّذِینَ ظَلَمُوا): و مراد بعید نیست که اکابر و رؤساء مشرکین باشند که هم ظلم به نفس کردند ایمان نیاوردند، و هم ظلم به غیر که مانع ضعفاء شدند، و هم ظلم به دین شرک و کفر و هزار مفسده دیگر که بالحسّ و الوجدان مشاهده می کنیم.

(هَلْ هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ): آیا این مگر بشری مثل شما نیست؟- تصور می کردند که رسول باید ملک باشد. از جهت اینکه بشر تماسّ با خداوند ندارد.

جواب: اولا- خداوند قدرت دارد با بشر بلکه با حیوانات تکلّم فرماید. و ثانیا بر فرض عدم تکلّم بتوسط ملک باو وحی می شود. و اگر آن هم بگوئید: ممکن نیست پس رسول ملک هم با شما ممکن نیست تماس گیرد.

(أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ): آیا می آئید سحر را یعنی فریب سحر او را می خورید؟

(وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ): و حال آنکه شما با شعور و عقل و بصیرت هستید یک نفر مثل خود را رسولش می دانید و به سحرش می گروید خلاف عقل است.

ص: 136

پس از این تجاوز کردند و گفتند: خوابهای پریشان است نظر به اینکه خواب دیدن دو قسم است: رحمانی که ملائکه در قلب وارد میکند که الهام ملکی گویند مثل خواب ابراهیم و یوسف و امثال آنها. و یک قسم شیطانی است که شیطان وسوسه می کند و تعبیر ندارد چنانچه به ملک مصر گفتند:

«أَضْغاثُ أَحْلامٍ وَ ما نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الْأَحْلامِ بِعالِمِینَ» یوسف، آیه 44.

العیاذ باللّه قرآن را خوابهای شیطانی گفتند، و این کلام با کلام قبل که سحر شمردند کمال مضادّه دارد.

(بَلِ افْتَراهُ): دعوی سوم که: این قرآن بافته های خود پیغمبر است نسبت به خدا می دهد، این هم با آن دو مضادّ است.

(بَلْ هُوَ شاعِرٌ): ظاهرا مراد آنها از این نسبت بیهوده گو است.

العیاذ باللّه قرآن مجید را مزخرفات و بیهوده شمردند. و تمام این دعاوی با هم تنافی و تخالف دارد و متفاوت است، و اینها را دو نحو میتوان حمل کرد.

یکی دسته های مشرکین بعضی گفتند سحر، بعضی خواب پریشان، بعضی افتراء، بعضی بیهوده گویی. و ممکن است حمل بر اوقات و ازمنه کرد که یک روز این، و یک روز آن.

و بالجمله همه گونه نسبت ناروایی به حضرتش دادند، پس از این نسبتها دلیل بر دعوی خود اقامه کردند گفتند:

(فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ): ممکن است مراد آنها آیات اقتراحیّه خود آنها باشد چنانچه گذشت در سوره بنی اسرائیل آیه 92- 95، و ممکن است مراد مثل ناقه صالح و عصای موسی، و ملک سلیمان و امثال اینها باشد، و ممکن است مراد آیات مهلکه مثل آب نوح، و باد هود، و صیحه صالح و خسف لوط، و غرق فرعونیان و نحو اینها باشد و به تمام اینها در آیه شریفه اشاره دارد.

ص: 138

بودند در شرک و کفر و ظلم و اذیّت بآنها.

(ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ)، وعده هایی که خداوند به انبیاء داده بود از نصرت و ظهور بر أعداء و نجات از مهالک، و عزّت و غلبه بر دشمن، و مثوبات دنیوی و اخروی و سعادت دارین و هلاک دشمن های آنها و نزول عذاب بر آنها و عقوبات اخروی تمام آنها را منجّز کردیم و به وعده خود عمل نمودیم.

(فَأَنْجَیْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ): که مؤمنین به آنها بودند که مکرّر در مکرّر گوش زد تمام فرموده در حقّ نوح علیه السلام می فرماید:

«فَنَجَّیْناهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ» یونس آیه 74. در حقّ لوط می فرماید:

«فَنَجَّیْناهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِینَ» شعراء آیه 170. و هکذا در حقّ هود، صالح، ابراهیم، شعیب، موسی، و غیر اینها.

و این جمله برای تسلیت حضرت رسالت و کسانی که ایمان آورده بودند و در شکنجه مشرکین مکّه بودند در مدّت سیزده سال که چه اندازه اذیّت کردند خاکروبه بر سرش ریختند، سنگ به قدمهایش زدند، عبا به گردنش انداختند، ساحر و جادوگر، و کذّاب و مفتری و مجنون دانستند و پس از هجرت حضرتش چه عزّت و شوکت و عظمت باو عنایت شد فوج فوج شرفیاب می شدند و به شرف اسلام مشرّف می گشتند که در سوره نصر می فرماید:

«إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً ...

السورة».

(وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ): بترسند کفار قریش که در چه مهالک گرفتار می شوند چنانچه امم سابقه هر کدام به چه نوع عذابها هلاک شدند و از بین رفتند.

در او است یادآوری شما، آیا تعقّل نمی کنید؟

(لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً): این قرآن مجید که می فرماید:

«وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ» شعراء آیه 192. و می فرماید: «وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا» بنی اسرائیل آیه 107. و غیر اینها از آیات که در مدّت بیست و دو سال بتدریج نازل فرموده.

(فِیهِ ذِکْرُکُمْ): خطاب به جمیع امّت است تا صفحه قیامت که در حدیث ثقلین می فرماید:

«لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا أبدا»

و در این قرآن مجید پند و اندرز برای جمیع امّت است که متذکر شوند و بیدار گردند و مشتمل بر سعادت دنیا و آخرت، و نجات از مهالک نشأتین است.

(أَ فَلا تَعْقِلُونَ): باز هم به خود نمی آئید و مثل مجانین و دیوانگان که هیچ نمی فهمند و درک نمی کنند هستید؟- با اینکه در این کتاب چیزی فرو گذار نشده از معارف الهیّه و حقایق دینیّه، و اصول اعتقادیّه، و اخلاق فاضله و اعمال حسنه، و حکایات أمم سالفه و طرق سعادت نشأتین، و نجات از مضارّ دینیّه از عقاید فاسده، و صفات خبیثه: و اعمال سیّئه، و بیان نعم الهیّه و مثوبات اخرویّه، و عقوبات دنیویّه و برزخیّه و اخرویّه، و کلّما یحتاج الیه الأمة در کلیّه امور دینی و دنیوی و غیر اینها.

(وَ کَمْ قَصَمْنا): نوعا تفسیر کردند به أهلکنا لکن کنایه و اشاره به هلاکت آنها است، و معنای لغوی قصم بمعنای حطم چنانچه در سوره نمل می فرماید:

«قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ ...»

آیه 18. و بمعنای هشم است که چوب خشک و مجوّف را بشکنند و خورد کنند و در هم بکوبند چنانچه در حقّ ثمود قوم صالح می فرماید: «إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً واحِدَةً فَکانُوا کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ» قمر آیه 31. و تمام اینها کنایه از هلاکت و از بین رفتن است.

(مِنْ قَرْیَةٍ): مراد أهل قریه است بقرینه (کانَتْ ظالِمَةً): و مراد از قریه شهرستانها و ممالک بزرگ را هم شامل است مثل مملکت عاد که می فرماید: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ» فجر آیه 5 و 6 و 7. و مراد از ظالمة کفر و شرک و عدم ایمان به انبیاء است که ظلم بتمام معنی ظلم بنفس، ظلم بغیر که انبیاء و مؤمنین باشند، و ظلم بدین. و کلمه کم اشاره به چه بسیار است که شامل قوم نوح و هود و صالح و ابراهیم و لوط و شعیب و موسی و غیر اینها مثل أصحاب فیل که نزدیک به زمان حضرت رسالت بودند که می فرماید: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ (الی قوله تعالی): فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ» سورة الفیل.

(وَ أَنْشَأْنا بَعْدَها قَوْماً آخَرِینَ): بعد از هلاکت آنها و از بین رفتن خداوند از نسل انبیاء و مؤمنین آن قدر خلق و ایجاد فرمود که جای گیر هلاک شدگان شدند.

و بالجمله در هر زمان که طغیان و شرک و کفر و اعراض از انبیاء و دعات دین کردند انتظار همین نوع بلاها را داشته باشند. خداوند رحم فرماید به عصر حاضر.

ص: 144

«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ».

می کنند.

(قالُوا یا وَیْلَنا): ویل هلاکت و عذاب و بدبختی و محرومیّت از مثوبات است.

(إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ): هم ظلم به نفس هم ظلم به غیر هم ظلم به دستورات الهیّه و کتب سماویّه و حجج الهیّه.

قوم نوح غرق شدند بکلّی نه از آنها نسلی باقی ماند نه عمارتی نه اندوختنی، و همچنین عاد به باد در هم کوفته شدند تمام عمارات آنها خراب شد حتّی گفتند: سنگهای عظیم را باد بلند می کرد و به کوه می زد و ریز ریز میشد، مردان قوی را بدامنه کوه ها می زد و اجزاء بدن آنها را پراکنده می کرد، ثمود را صاعقه می سوزانید خاکستری می شدند، صیحه تمام روحها را از قالب تهی می کرد، خسف تمام آنها را در قعر زمین فرو می برد، سنگ ریزه آنها را کعصف مأکول می نمود و هکذا.

و ما در مسأله نبوّت عامّه در مجلّد أوّل کلم الطّیّب گفتیم: که راه تحصیل قابلیّت منحصر است به اینکه خداوند انبیاء بفرستد و کتب نازل فرماید و دستورات بیان کند که راه را به بشر و جنّ نشان دهند و جنّ و انس هم شدّت احتیاج را دارند به رسل و انبیاء، و الّا تمام این دستگاه لغو و لعب می شود لذا می فرماید:

(وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ): عالم بالا از کرات علویّه مثل شمس و قمر و سایر کواکب و کرسی و عرش.

(وَ الْأَرْضَ): عالم سفلی از کره زمین و ماء، و آنچه در آنها است از جنّ و انس و حیوانات و نباتات، و جمادات از جواهرات و فلزّات و معادن.

(وَ ما بَیْنَهُما): از هوای مجاور و ریاح و أمطار و ابرها.

(لاعِبِینَ): تمام از روی حکمت و مصلحت بوده.

حق غافل میشوند نه بفکر دین و نه بفکر فردای محشر و نه توجه بخدا، و نه بدستورات الهی و و و بالاخص این آیه شریفه مربوط به آیه قبل است که فرمود «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ» و محال است از خداوند فعل لعب و لهو و لغو صادر شود لذا تعبیر به لو امتناعیه فرموده:

(لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً): این دستگاه باین منظمی که تمام به مقتضای حکمت و مصلحت و بجا و بموقع است ایجاد نمی کردیم بلکه یک دستگاه بازیگری و ملعبه ایجاد می کردیم، نه ارسال رسول می کردیم نه دستگاه ثواب و عقاب فراهم می کردیم، و اگر بشر را هم خلق می کردیم عقل و شعور باو نمی دادیم مثل سایر حیوانات.

(لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا): قدرت داشتیم و احتیاج به این مخلوقات نداشتیم و به أباطیل اشتغال داشتیم. لکن این با علم و حکمت و صفات ربوبی که مستجمع جمیع صفات کمال، و منزّه از جمیع عیوب و نواقص است سازش ندارد.

(إِنْ کُنَّا فاعِلِینَ): مثل اکثر شماها که نوع افعال و اقوال و رفتار آنها لغو و لعب و لهو است (تعالی اللَّه عن ذلک علوا کبیرا).

الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ فَرِیقاً»

احزاب آیه 26 و نیز می فرماید: «وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَ أَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ» حشر آیه 2.

(بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ): حق مثل شمشیر است که بر فرق باطل می خورد و می شکافد و از بین می برد، حق ایمان است باطل کفر و ضلالت است، حق از روی دلیل و برهان قطعی است باطل از روی هوی و هوس و عناد و عصبیّت و تقلید آباء و امثال اینهاست، حق ثابت و بر قرار است باطل زاهق و عاطل است «وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً» اسراء آیه 83. باطل چهار صباحی یک جولانی دارد و از بین می رود «للحق دولة و للباطل جولة».

(فَیَدْمَغُهُ) دماغ مغز سر است که ابتداء محل توجّه است و گفتند: سه مرحله دارد.

اوّل- تخیّل است. دوّم- تفکّر است. سوّم تذکّر است.

از جالینوس حکیم است، پس از آن داخل قلب می شود یا تصدیق می کند یا ردّ می کند. و معنای یدمغه ضربت حق است که بر باطل می خورد و تا مغز سر باطل را می شکافد، و ضربت اگر به مغز رسید دیگر قابل علاج نیست چنانچه ضربت پسر مرادی بر فرق امیر المؤمنین علیه السلام به مغز رسید و طبیب گفت: دیگر قابل علاج نیست.

(فَإِذا هُوَ زاهِقٌ) باطل از بین می رود و هلاک می شود و نابود.

و اخبار بسیاری داریم که تفسیر شده به دولت حقّه پس از ظهور حضرت بقیّة اللَّه عجّل اللَّه فرجه، و مکرر گفته ایم که: أخبار وارده در تفسیر آیات نوعا بیان مصداق اتمّ می کند تنافی با اطلاق و عموم آیه ندارد.

(وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمَّا تَصِفُونَ): مکرّر تفسیر ویل شده اسمی و وصفی، و مراد مما تصفون نسبت هایی که به خدا میدهند از شرک و اتخاذ ولد و صاحبة و تجسّم و نحو اینها، و نسبت هایی که به انبیاء میدهند از کذب و جنون و أمثال

ص: 152

اینها. و نسبت هایی که به دین می دهند از بدعت ها و نسبت هایی که به ائمه هدی و عادت دین و علماء شریعت و به مؤمنین میدهند تمام مشمول ویل هستند.

میکنند و عبادت.

(وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ) سستی و فتور ندارند و خستگی پیدا نمیکنند.

(لا یَفْتُرُونَ): توهّم نشود چنانچه مفسرین توهّم کردند که مراد ملائکه هستند، بلکه عالم انوار بالاخصّ نور مقدّس محمّد و آل فوق ملائکه بود چنانچه از أمیر المؤمنین علیه السلام است که: اول مخلوق الهی نور مقدّس نبوی بوده پس از آن دوازده حجاب آفرید و این نور در هر حجابی ذکری داشت، در حجاب اول دوازده هزار سال تا حجاب دوازدهم هزار سال سپس در عرش هفت هزار سال. تا در صلب آدم قرار گرفت.

و از امیر المؤمنین علیه السلام است که میفرماید:

«کنت مع الانبیاء سرّا و مع محمّد صلّی اللَّه علیه و سلم جهرا».

و در حدیث است که میفرماید: «ما تسبیح کردیم ملائکه از ما فرا گرفتند

(فسبّحنا فسبّحت الملائکة الحدیث)

». (لا یَفْتُرُونَ): فترة فاصله انداختن است چنانچه میفرماید: «یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ ... الایه) مائده آیه 22 که از زمان عیسی علیه السلام بود تا زمان حضرت رسالت که فاصله افتاد و دیگر رسولی نیامد، فقط اوصیاء عیسی بودند در بنی اسرائیل و اوصیاء ابراهیم در بنی اسماعیل و نیز در عذاب جهنّم میفرماید: «لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ» زخرف آیه 75 فاصله نمی اندازند در ذکر پروردگار کسانی که عند اللَّه هستند.

تراشیدند حتی هر نفری بتی در بغل داشت، و اما گاوپرستان هر گاو مادّه را خدا می دانستند، و اما ستاره پرستان تمام کواکب از خورشید و ماه و زهره و سایر کواکب را خدا میگرفتند و هکذا مثل نمرود و شدّاد و فرعون و باب و بهاء را خدا پنداشتند، و لکن اهل حق نگرفتند.

(آلِهَةً مِنَ الْأَرْضِ): از روی زمین بخصوص تراشیده و صنعت خود را که ابراهیم علیه السلام فرمود: «أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ» صافات آیه 93.

(هُمْ یُنْشِرُونَ): نشر احیاء است بعد از موت، منتشر کسانی که زنده میشوند پس از موت که میفرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ» روم آیه 19.

معلول از علّت محال است.

متکلمین استدلال کردند به دلیل تمانع که اگر این یک اراده کند ایجاد شب را و دیگر اراده کند ایجاد ضدّ او را یا موجود نمی شوند ارتفاع ضدّین لا ثالث لهما می شود، یا هر دو موجود می شوند اجتماع ضدّین لازم می آید. این دلیل هم تمام نیست. زیرا چون افعال الهی از روی حکمت و مصلحت است البته هر دو موافق هستند، و با فرض توافق نه ارتفاع ضدّین و نه اجتماع آنها لازم می آید.

بلکه دلیل بر توحید این است که، اگر دو باشند ما به الامتیازی لازم می آید تا دوایّت تحقق پیدا کند، و ما به الاشتراکی در الوهیّت پس ترکیب لازم می آید و لازمه ترکیب احتیاج است. زیرا این فاقد ما به الامتیاز اوست و او فاقد ما به الامتیاز این است، و ترکیب موجب احتیاج می شود هم احتیاج این جزء بآن جزء و بالعکس، و هم احتیاج کل به هر دو جزء، و هم احتیاج به مرکّب بالکسر و احتیاج از لوازم امکان است پس از واجب الوجودی می افتد. و بعبارت دیگر ذات اقدس حق صرف الوجود است و در مقابل وجود یا عدم است یا ماهیّت، و ماهیّت هم بدون ایجاد معدوم است لذا فرض شریک بر خداوند محال است، و لکن مشرکین منکر توحید ذاتی نیستند فقط ابن کمّونه آن هم به نحو امکان فرض کرده.

(هویّتان بتمام الذات قد خالفتا بابن کمّونة استند)

و منکر توحید صفاتی هم نیستند فقط اشاعره که قائل به صفات زائده بر ذات هستند منکراند. بلکه در توحید افعالی و عبادتی مشرک شدند و آیه شریفه در این موضوع است و بیانش این است که: فعل محال است دو فاعل مستقل داشته باشد، عبد محال است دو مولای مستقل داشته باشد، ملک محال است دو مالک مستقل داشته باشد. زیرا استقلال این دلیل بر نفی او است و بالعکس، و موجب اجتماع وجود و عدم می شود و از محالات اولیّه اجتماع نقیضین و ارتفاع نقیضین است بلکه هر امر محالی تا برگشتش باجتماع نقیضین و ارتفاع نقیضین نشود

ص: 157

محالیتش ثابت نمی شود لذا میفرماید:

(لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا): چون موجب اجتماع و ارتفاع نقیضین می شود.

(فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ): عرش محیط به جمیع آسمان ها و زمین است و خداوند ربّ و مربّی و نگهبان عرش به جمیع آنچه عرش به او احاطه کرده.

شد ایمان ندارند و منکر عدل یا حکمت الهی میشوند.

(وَ هُمْ یُسْئَلُونَ): چون علم به صلاح و فساد خود ندارند یا افعال قبیحه از آنها بسیار صادر می شود و البتّه از آنها یوم الحساب سؤال می شود و مؤاخذه میکنند.

خلاف ظاهر آیه شریفه است. زیرا مشار الیه در هر دو جمله یکی است و ذکر من قبلی عطف به ذکر من معی است مدخول هذا.

و تحقیق این است که مشار الیه توحید و نفی شریک و آلهة است، و شاهد بر این دعوی آیه بعد است که میفرماید: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ» و مراد من معی کسانی هستند که ایمان به پیغمبر آوردند تا قیامت که امت او هستند، و مراد و من قبلی انبیاء سلف و مؤمنین به آنها است.

(بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ الْحَقَّ): اکثر افراد امم سابقه و همین امت حق- شناس نیستند و نمی دانند، و مراد از حق فقط توحید نیست بلکه جمیع عقاید حقه امروز بلکه از زمان حضرت رسالت تا زمان ظهور حضرت بقیة اللَّه طبقات کفار از طبیعی و مشرک و یهود و نصاری، و منکرین بعض ضروریات دین، و مبدعین و ارباب ضلالت از عامه عمیاء، و طبقات شیعه چهار امامی واقفیه فطحیه، و کسانی که منکر بعض ضروریات مذهب هستند چه اندازه هستند، و مؤمن خالص چه بسیار کم هستند.

(فَهُمْ مُعْرِضُونَ): اعراض از حق کردند و در ضلالت افتادند جایی که پیغمبر در زمان خود نسبت به قوم خود بگوید: «وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی- اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً» فرقان آیه 32. دیگر بعد از رحلتش چه شد و چه ها می شود.

فقط وظیفه پیغمبران راجع به امر توحید نبوده تمام امور دینیه که باعث سعادت جن و انس است و نجات از مهالک است باید ابلاغ و ارشاد و هدایت کنند چنانچه در حق رسول محترم می فرماید: «یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ- السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» مائده آیه 18. لکن اولین وظیفه دعوت به توحید بوده، در مورد نوح که فرمود: «أَنْ لا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ ... الایه) هود آیه 28، در مورد هود: «قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ ... الایه» هود آیه 50. در مورد صالح:

«قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ ... الآیه» هود آیه 61. و عین این عبارت در مورد شعیب آیه 86. در مورد ابراهیم: «إِذْ قالَ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ ما ذا تَعْبُدُونَ (الی قوله) أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ» صافات آیه 83 الی 93. بلکه تمام انبیاء و رسل، لذا میفرماید بطور کلی: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ». و رکن اول دین توحید است ذاتی صفاتی أفعالی عبادتی نظری.

الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً»

زخرف آیه 18. «فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ» صافات آیه 149. «أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَ لَکُمُ الْبَنُونَ» طور آیه 39.

«أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی النجم آیه 21 و 22 الی غیر ذلک من الآیات.

و اما نصاری: «مسیح را پسر خدا گفتند: و یهود عزیر را: «وَ قالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ» توبه آیه 30.

(سُبْحانَهُ): خداوند منزّه و مبرا است از اتخاذ ولد، زیرا معایب بسیاری لازم دارد جسمیت، مکان، احتیاج و غیر اینها که مکرر بیان شده (بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ): ملائکه و عزیز و مسیح بندگان محترم نزد پروردگار هستند، معصوم از خطا و از معاصی، مقرب در درگاه الهی عبادت و بندگی میکنند و مأمور به أوامر او هستند.

یک دسته رقیب و عتید، یک دسته قابض أرواح، یک دسته رسل الهی برای انبیاء، یک دسته الهام کننده به قلوب مؤمنین مقابل وساوس شیاطین و سایر أوامر الهیّه، و عدّه آنها بسیار است «وَ ما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ».

و اگر مراد مثل عزیر و عیسی انبیاء و أوصیاء انبیاء باشند چنانچه در تورات مجعوله یهود آدم را ابن اللَّه گفته، و غلات امیر المؤمنین و بعضی ائمه را خدا می دانند که میگوید:

باز دیوانه شدم زنجیر کو من حسین اللّهیم تکفیر کو

اینها بنده گان خاص الهی هستند.

(لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ): چیزی از پیش خود نمی گویند آنچه می گویند کلام الهی است.

(وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ): آنچه میکنند بأمر اوست.

ممکن بواجب مخلوق به خالق و نحو اینها.

وَ لا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضی مسأله شفاعت یکی از ضروریات دین است و منکر آن کافر است و غیر مؤمن قابلیت شفاعت ندارد بلکه خاص به أهل ایمان است چنانچه در بسیاری از أخبار در تفسیر.

«لِمَنِ ارْتَضی دارد لمن ارتضی دینه. و شفعاء دو دسته هستند، دارای شفاعت خاصّه و شفاعت عامّه.

اما شفاعت خاصه قرآن لیالی متبرکه، ماه های شریفه، مؤمنین، ملائکه حمله عرش، انبیاء، اولیاء، علماء، سادات، أولادهای صغار مؤمنین و غیر اینها.

و اما شفاعت عامه خاص محمّد و آل محمّد صلّی اللَّه علیه و سلم است و شفاعت آنها هم مختلف است.

درجه اوّل شفاعت گنه کاران مؤمنین که بواسطه ارتکاب معاصی استحقاق عذاب دارند که فرمود:

«ادّخرت شفاعتی لاهل الکبائر من امتی»

زیرا أهل صغایر به نص آیه شریفه معفوّ هستند که فرمود: «إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ» نساء آیه 35. و معاصی کبار معاصی است که وعده آتش یا عذاب داده شده، یا در نظر شرع بزرگ شمرده شده، یا تصریح به به کبیره بودن آن شده، یا اشدّ از بعضی کبائر گفته شده، یا اصرار بر صغایر شده.

اشکال: بنا بر این پس مؤمنین خوفی از معاصی ندارند، زیرا مشمول شفاعت می شوند.

ص: 164

جواب- عمده خطر معاصی باعث زوال ایمان می شود و لو حین الموت بعلاوه سیاهی قلب و تسلّط شیطان و زوال نعم و سلب توفیق و نزول بلیّات و مفاسد دیگر.

درجه دوّم تقاضای دفع بلیات و قضاء حوائج و انجاح مقاصد و قبولی اعمال در اثر توسلات باین خاندان در همین دنیا.

درجه سوم ارتفاع درجات و مقامات در بهشت حتی در حق انبیاء و اولیاء فضلا از مؤمنین و اهل سعادت، و نظر به اینکه هر عنایتی مشروط به قابلیت محل است تا أذن الهی و اجازه حق نرسد شفاعت نمیکنند چنانچه میفرماید: «ما مِنْ شَفِیعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ» یونس آیه 3. و تا قابلیت نداشته باشد اذن داده نمیشود در حق او.

(وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ): خوف انبیاء و ائمه اطهار و ملائکه نه از جهت معاصی است. زیرا معصوم هستند بلکه از عظمت پروردگار و معرفت به شئون الهی و کبریایی او خود را در مقابل عظمت پروردگار ناچیز و مقصّر و قاصر، در عبادت می دانند چنانچه از پیغمبر اکرم است در مناجاتش عرض می کند:

«ما عرفناک حق معرفتک و ما عبدناک حق عبادتک».

و خدمت زین العابدین علیه السلام عرض کردند بواسطه کثرت عبادات که زین العابدین اش گفتند، و شدت بکاء که تاج البکّائین نام نهادند و آن قدر سجده کرد که سیّد الساجدین اش خواندند که:

شماها که أهل عالم بواسطه شماها رستگار می شوند چرا این نحو تحمل می کنی؟- فرمود: صحیفه جدم أمیر المؤمنین را بیاورید کیست بتواند مثل آن عبادت کند؟

و کسی که بگوید و لو از انبیاء و ملائکه باشد که: من خدایی هستم غیر از خدا همین قول باعث میشود که او را جزا دهیم جهنّم و همین نحو جزا می دهیم ظالمین را.

جایی که عقاب پر بریزد از پشه لاغری چه خیزد.

خدا چه می کند با نمرود شدّاد فرعون باب بهاء؟ و اشباه اینها که در بیانش بگوید: «انا اللَّه الذی آمن به البقّالون، انا اللَّه الذی آمن به القصّابون».

و هکذا بلکه بگوید: «اوّل من سجد لی محمّد ثم علیّ».

و این جمله رد نصاری است که گفتند: عیسی دعوی الوهیّت کرده و این که پسر خدا است چنانچه در اناجیل خود گفتند، و در کتب عهد جدید که عیسی پس از آنکه به دارش زدند گفته بود که من پس از سه روز زنده میشوم و به آسمان می روم و پهلوی پدرم می نشینم خذلهم اللَّه.

(وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ): از این کسانی که شما إله میدانید خود آنها همچه دعوایی نداشتند و اعتراف به بنده گی خدا می کردند چنانچه عیسی علیه السلام گفت: «قالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا» مریم آیه 31، اگر بگوید و دعوی الوهیّت کند:

(إِنِّی إِلهٌ مِنْ دُونِهِ): مشرک می شود و شرک اعظم افراد و انواع کفر است (فَذلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ): و عذاب مخلّد، و گمان نکنید که عذاب جهنم اختصاص به مدعی الوهیّت باشد بلکه.

(کَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ): کسانی که در حق آنها دعوی الوهیّت می کنند و برای خدا شریک قائلند که بزرگترین ظلمها شرک به خدا است.

«إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» لقمان آیه 12، چون ظلم سه قسم است. ظلم بنفس به ارتکاب معاصی، ظلم به غیر که در حدیث قدسی است:

«و عزّتی و جلالی لا یجوزنی ظلم ظالم».

ظلم به دین از شرک و کفر و ضلالت که اعظم اقسام ظلم است چون ظلم به نفس قابل عفو است، ظلم به غیر قابل تدارک هست امّا ظلم به دین هیچ گونه قابلیتی ندارد.

ص: 166

«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً» فرقان آیه 50. و از زمین گیاه و نباتات را اخراج فرمود که بعد از این آیه میفرماید: «لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً وَ نُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً» فرقان آیه 51. و بر طبق این تفسیر اخبار بسیاری از ائمه علیهم السلام رسیده و مناسب با جمله بعدهم هست که میفرماید:

(وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ).

اشکال: گفتند: لفظ کل شی ء افاده عموم می کند سرتاسر ممکنات را شامل می شود حتی عالم ملائکه و عالم ارواح و نفوس، و عالم مجردات و حیات آنها بستگی به ماء ندارد.

جواب: حکماء تصرّف در معنای ماء کردند و گفتند: ماء الوجود است که تمام ممکنات بایجاد حق موجود میشود. لکن این کلام از عنوان تفسیر خارج است و داخل در عنوان تأویل است «وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» آل عمران آیه 5، بلکه تحقیق در جواب این است که: حیات اقسامی دارد. حیات جمادی، نباتی، حیوانی، ملکوتی، علمی، روحانی، و در آیه نفرمود چه حیاتی مراد حیات نباتی و حیوانی است. یعنی هر شیئی که احتیاج به حیات نباتی و حیوانی دارد حیات او بسته به ماء است چنانچه در آیه شریفه که اشاره شد در سوره فرقان بیان می فرماید: و علّت نزول باران را تذکر می دهد: «لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً ... الایه».

(أَ فَلا یُؤْمِنُونَ): پس از این مشاهده و این آثار غریبه مع ذلک ایمان نمی آورند و برای او شریک قرار می دهند یا مثل طبیعی منکر اصل وجود حق می شوند.

و قرار دادیم ما در زمین کوه های عظیم اینکه تزلزل پیدا نکند و مورث هلاکت شما نشود و قرار دادیم بین آن جبال فاصله هایی که راه باز باشد برای بشر که بتواند در مسافرت ها بمقاصد خود نائل شوند.

خداوند نظر به اینکه برای کره زمین دو حرکت مقرّر فرموده وضعی و انتقالی اما وضعی دور خود می چرخد و تشکیل شب و روز میدهد و انتقالی دور کره شمس می گردد و تشکیل ماه و سال و فصول چهارگانه میدهد، و این دو حرکت بسیار سریع است و مورث تزلزل می شود و در اثر آن اضطراب شدیدی به افراد بشر و سایر حیوانات احداث میشد بلکه عمارات خراب می شد، اشجار از هم پاشیده میشد خداوند این جبال را قرار داد که بمنزله میخ زمین باشند که حرکت آن منظم باشد، بعلاوه فوائد زیادی که از این جبال بهره برداری میکنند لذا میفرماید:

(وَ جَعَلْنا فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِهِمْ): و از آن طرف اگر این جبال بهم وصل بود وسائل مسافرت در بلاد مسدود بود خداوند به قدرت کامله خود بین آنها فاصله های زیادی قرار داد که بتوانند از هر نقطه به نقطه دیگر سیر و سفر کنند و به مقاصد خود نائل شوند.

(وَ جَعَلْنا فِیها فِجاجاً سُبُلًا لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ): بمقاصدهم و حوائجهم جلّ الخالق.

پائین است و کواکب سبعه در هر کدام مثل میخ کوبیده شده که تعبیر به سیارات میکنند قمر عطارد زهره شمس مریخ مشتری زحل، و سطح محدب فلک زحل مماسّ با مقعّر فلک ثوابت که تعبیر به کرسی می کنند، و سطح محدب کرسی مماسّ با مقعّر فلک اطلس و غیر مکوکب که تعبیر به عرش میکنند. لکن این عقیده بحمد اللَّه در این اعصار بکلی باطل شد، و تمام این کواکب کراتی هستند در این فضای وسیع که لا یعلمه الا اللَّه، و این کرات در حرکت به نظم منظّم در سیر هستند.

مفسرین در کلمه محفوظ گفتند: محفوظ هست از دخول شیاطین برای استراق سمع که در آیه شریفه میفرماید: «وَ حَفِظْناها مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ رَجِیمٍ إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبِینٌ» الحجر آیه 17 و 18- و نیز میفرماید:

«وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ (الی قوله تعالی) إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ» صافات آیه 7 الی 10. لکن آنچه به نظر أقرب می آید و اللَّه العالم اینکه:

این کرات جویّه محفوظ از خرابی و سستی و کندی هستند، از ابتداء ایجاد و خلقت آنها بطور منظم تا زمان انقراض به مقدار خردلی تغییر در آنها داده نشد و محفوظ به حفظ الهی هستند، کم و زیاد تند و کند در آنها نیست، و این معنی چون مشاهد است داخل در آیات قدرت الهی است که درک باید کرد و میفرماید:

(وَ هُمْ عَنْ آیاتِها مُعْرِضُونَ): و تمام اینها را مستند به طبیعت و اتفاق می دانند و تفکّر و تدبر نمی کنند. و تعبیر به سقف برای این است که به طرف بالا است.

آنها در فلکی سیر میکنند.

مفسرین نظر به اینکه شب و روز را مستند به سیر شمس و قمر می دانستند لذا در دست و پا افتادند که چه معنی دارد خلقت شب و روز. لکن چون این عقیده فسادش معلوم شد چنانچه گذشت می گوییم: شمس اصلا سیر دوری ندارد نه وضعی و نه انتقالی.

بلی یک سیر مستقیم با جمیع این کرات دارند که بطرف کره وکاء که نصر الطائرش گفتند سیر میکنند، و تمام آنجا مجتمع می شوند حتی کره أرض و تمام از حرکت می افتند و قیامت بر پا میشود و آیات شریفه مشحون باین معنی است: «وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها» یس آیه 38. از محل قرار خود جریان دارد «یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ وَ خَسَفَ الْقَمَرُ وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ یَقُولُ الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ» قیامت آیه 6 الی 10. «إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ (الی قوله) عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ» تکویر چهارده آیه و غیر اینها. و در أخبار هم داریم: شمس یک نی بالای سر أهل محشر قرار می گیرد و غیر اینها. لذا می گوئیم:

(وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ) مراد جعل است که در اثر حرکت دوری زمین است که دور خود می چرخد به حرکت وضعی چنانچه مکرر گفته شده هر قسمت آن که مقابل خورشید است روز و قسمت مخالف شب و لذا روز و شب در اطراف زمین مختلف می شود.

مثلا روز نقطه آسیا شب امریکا و بالعکس، و کوتاهی و بلندی شب و روز در اثر حرکت انتقالی او است دور کره شمس چون هر چه دائره منطقة البروج بدائره نزدیک شود یا دور شود تفاوت میکند و این دو دائره در دو نقطه مقارن می شوند، اوّل حمل و اوّل میزان شب و روز مساوی میشوند و در دو نقطه غایت بعد پیدا

ص: 171

می کنند اوّل سرطان غایت ارتفاع روز است و اوّل جدی غایت ارتفاع شب است.

(وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ) فوائد شمس بسیار است مربی تمام ما فی الارض از جمادات و نباتات و حیوانات و انسان، تشکیل بخار از دریا تا تولید ابرها نزول باران و غیر اینها که اگر نبود تمام این ها فاسد میشد. و فوائد قمر هم بسیار است بلکه تمام کواکب و کرات جویه که تمام برای انسان خلق شده و انسان خیره سر مع ذلک ایمان نمی آورد.

(کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ): سیر منظّم به ترتیب مرتب هر کدام در مرکز خود شناورند.

مِتَ

): تعجب این است که اگر تو رحلت فرمایی (فَهُمُ الْخالِدُونَ): آنها هم می میرند.

بواسطه غلبه هوای نفس باختیار خود رو به معصیت بروند و اسباب از هر جهت برای آنها فراهم شده، چنانچه راه بر اهل عبادت هم باز است و اسباب فراهم.

گروهی این گروهی آن پسندند این هم امتحان است.

(وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ): بازگشت تمام به سوی اوست برای جزاء.

«الناس مجزیّون باعمالهم ان خیرا فخیر و ان شرّا فشرّ»

وَ هُمْ بِذِکْرِ الرَّحْمنِ هُمْ کافِرُونَ).

دنیوی و عقوبت اخروی.

(فَلا تَسْتَعْجِلُونِ) عجله نکنید و طلب عذاب نکنید می رسد به شما. و حدیث مروی از حضرت صادق علیه السلام که نقل شد هم شاهد بر این معنی است که آدم عجله کرد در برخواستن.

آنها، و نه شمس و قمر و کواکب و نه گاو و گوساله و نه شیطان که می گوید:

«إِنِّی بَرِی ءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللَّهَ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ» انفال آیه 50.

و بالجمله ناصری ندارند.

«رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها» مؤمنون آیه 101. و همچنین حین الموت که آیه شریفه اشاره به آن دارد و هر چه بگوید: «لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ» می فرماید: «وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها» منافقون آیه 10. و اگر عذابهای دنیوی باشد هر چه بگوید: إِنِّی آمَنْتُ ...

الایه» جواب می شنود: «آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ» یونس آیه 90.

(وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ): مهلت داده نمی شوند نفسها شماره اش تمام شد روزی به آخر رسید، مدت منقضی شد:

(وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ): معجزات آنها را حمل به سحر می کردند، و فرمایشات آنها را حمل به کذب و افتراء می نمودند اعمال و افعال آنها را حمل بر جنون و جهالت. حتی دارد حکم بن عاص پدر مروان در عقب سر پیغمبر مثل پیغمبر راه می رفت و مضحکه می نمود حضرت نفرین کرد او را و فرمود:

«کن کما تکون»

تا آخر عمر رعشه در بدنش ظاهر شد و لقّه راه می رفت. لکن بدانند کسانی که شما را استهزاء می کنند که سوء عاقبت آن چیست؟

(فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ): بالاخره خود آنها به سخریه و استهزاء گرفتار می شوند چنانچه نوح فرمود:

«إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَما تَسْخَرُونَ» هود آیه 40. و در حق مطلق کفار می فرماید: «فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ عَلَی الْأَرائِکِ یَنْظُرُونَ هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ» مطففین آیه 34 الی 36.

هستید که بتواند شما را حفظ و حمایت کند. کلاء بمعنی حفظ و حمایت است چنانچه در دعا می گوئید:

«اللهم اجعلنی فی کلائتک»

یعنی (فی حفظک و حمایتک).

(بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ): چون انسان دائما در معرض حوادث و بلیّات است شب باشد یا روز چنانچه نقل از افلاطون است که گفته بود: (الحوادث سهام، و الأفلاک قسیّ و الانسان هدف، و الرامی هو اللَّه فأین المفر» خدمت أمیر المؤمنین نقل کلام او را کردند فرمود: «فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ» الذاریات آیه 50.

(مِنَ الرَّحْمنِ) یعنی بلیات و حوادث و آفات و عاهات و عذابها که از جانب خداوند رحمن بر شما متوجه شود که باید مورد رحمت او شوید خود را در مورد غضب او در می آورید.

(بَلْ هُمْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِمْ مُعْرِضُونَ): بعضی گفتند: از قرآن، بعضی گفتند از مواعظ و نصایح و لکن ذکر عام است. اینها از خدا غافل هستند و از فرمایشات او و انبیاء و رسل او و از کتابهای او و از دستورات او کلا اعراض می کنند و اعتناء نمی کنند و توجّه ندارند.

عذاب و بلیّات.

(مِنْ دُونِنا): متعلق به أم لهم آلهة است یعنی آلهه غیر از ما ندارند که منع کنند کانه میفرماید: ام لهم آلهه من دوننا تمنعهم.

(لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَ أَنْفُسِهِمْ): امّا أصنام آنها قدرت نداشتند به حفظ خود موقعی که حضرت ابراهیم علیه السلام تمام آنها را شکست که فرمود:

«تَاللَّهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِینَ فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً إِلَّا کَبِیراً لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَیْهِ یَرْجِعُونَ» در همین سوره شرحش می آید حتی آنها اراده کردند که آلهه خود را یاری کنند: «قالُوا حَرِّقُوهُ وَ انْصُرُوا آلِهَتَکُمْ» و همچنین رسول اکرم با امیر المؤمنین بتهای کعبه را شکستند.

اما مثل نمرود که به یک پشّه هلاک شد، و شدّاد بصاعقه و فرعون به غرق و گوساله سامری به احراق و و و.

(وَ لا هُمْ مِنَّا یُصْحَبُونَ): صاحب همراه را گویند که در خطرات انسان را حفظ کند چنانچه زوجه را صاحبه گویند: «مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً» جنّ آیه 3.

صحابه کسانی که درک خدمت حضرت رسالت را کردند، و گفتند: مجیر صاحب الجار است، و صاحب بن عبّاد وزیر فخر الدولة اسم او اسماعیل بود و تشیّع أهل اصفهان از برکات و بیانات او است. و بالجمله صاحب همراه است و همراهی می کند و آلهه مشرکین هیچ گونه همراهی از آنها نمی کنند بلکه بسا خصم آنها می شوند مثل عیسی خصم نصاری و موسی خصم یهود و نحو اینها.

نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها

... الآیة) گذشت تفسیر و شرحش و أخبار وارده در ذیل آن شروع به ترجمه و تفسیر.

بلکه ما این کفّار را متمتّع و بهره مند کردیم به نعم دنیویّه آنها را و آباء آنها را تا اینکه طول کشید بر آنها عمر، عمر طولانی پیدا کردند، آیا پس از این نمی بینند که ما محقّقا قدرت و اراده ما متوجّه زمین می شود و کم می کنیم از اطراف زمین، آیا پس از این آنها بر ما غالب می شوند؟

(بَلْ مَتَّعْنا هؤُلاءِ): از زمان آدم أبو البشر تا امروز مشاهده کنید چه اندازه از کفّار و مشرکین بودند و أرباب ضلال که أهل حقّ در میانه آنها بسیار کم بودند.

(وَ آباءَهُمْ): نسلا بعد نسل و جیلا بعد جیل با چه ثروتها و دولتها و چه عمارتها و ریاست ها که در حقّ عاد و غیر آنها می فرماید: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتادِ الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلادِ فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسادَ» فجر آیه 5 الی 11.

(حَتَّی طالَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ): با عمرهای طولانی که بسا بالغ بر هزار سال می شد.

(أَ فَلا یَرَوْنَ): رؤیت بسا به چشم سر است و بسا به چشم دل، و در اینجا بهر دو هم به چشم سر زمان خود را مشاهده می کردند و به چشم دل پیشینیان خود را.

(أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها): در اخبار تفسیر شده به ذهاب علماء و انبیاء از بین آنها، مفسّرین به تخریب بلاد و موت أهل آن. و به تسلّط انبیاء و مؤمنین و مقهوریّت کفّار و مشرکین. و مکرّر گفته ایم أخبار وارده در تفسیر آیات غالبا بیان مصادیق می فرماید، منافات با عموم آیات ندارد.

نقص زمین در هر زمانی به نحوی بوده بسا به نزول عذاب که در همان سوره فجر می فرماید: «فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذابٍ إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ»

ص: 183

آیه 12 و 13. و بسا به سلب توفیق و ذهاب علماء و انبیاء از میان آنها، و بسا به غلبه مسلمین بر آنها.

(أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ): در مقابل قدرت پروردگار کیست بتواند عرض اندام کند؟

آیه 12. و از برای ویل دو معنی است اسمی و وصفی اسمی چاه ویل است در قعر جهنّم، و وصفی شامل همه گونه عذاب می شود دنیوی و اخروی.

فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ ...

الایة» اعراف آیه 7. استفاده می شود که هر فردی موازینی دارد. و مراد از قسط عدل است به اینکه خردلی از حسنات کسی فرو گذارده نمی شود و خردلی بر سیّئات افزوده نمی شود.

اشکال: عقاید و اخلاق و اعمال را چه نحو موازنه می کنند؟

جواب: کلمات مفسّرین و أخبار در این باب مختلف است و جامع تمام آنها این است که میزان هر چیزی مناسب خود اوست چنانچه علم منطق میزان قضایا است و لذا علم میزانش گفتند، و میزان بنّایی شاقول است، و میزان درجات علم امتحان است حتّی انسان کامل را آدم و زین می گویند و بی اعتبار را سبک می شمارند.

و به این بیان جمع بین اقوال و أخبار می توان کرد.

اشکال: خداوند تبارک و تعالی که عالم به جمیع افعال بندگان است و عادل است و به احدی ظلم نمی کند جعل موازین چه فائده دارد؟

جواب: همین اشکال در حساب و کتبه اعمال و شهادت شهود در قیامت از جوارح و أرض و ملک و غیر اینها هم متوجه می شود و جوابش این است که بر خود انسان و دیگران هم معلوم شود و جای انکار و اعتراض باقی نباشد.

مطلب دیگر این که: کفّار و مشرکین و معاندین برای آنها نصب میزان نمی شود.

چون حسناتی ندارند و برای مؤمنین هم که بیگناه وارد قیامت می شوند نصب نمی شود.

زیرا سیّئات ندارند یا معصیت نکرده یا به توبه تدارک کرده یا به یک وسائلی مورد مغفرت و عفو الهی شده. فقط برای کسانی است که: «خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً» آنهم خداوند وعده فرموده: «عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ» توبه آیه 103.

(لِیَوْمِ الْقِیامَةِ): که یکی از مواقف قیامت است و در خبر است فرمود:

«انّ للقیامة خمسین موقفا کلّ موقف مقام الف سنة»

پس استشهاد فرمود به آیه شریفه: «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ» معارج آیه 4.

ص: 187

(فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً): خداوند به احدی ظلم نمی کند: «إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ» نساء آیه 44.

(وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ): چه از امور اعتقادیّه باشد یا صفات نفسانیّه یا اعمال جوار حیّه.

(أَتَیْنا بِها): ظاهر می کنیم که: «یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ» است طارق آیه 9.

(وَ کَفی بِنا حاسِبِینَ): بعضی را «یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً» انشقاق آیه 8. و بعضی را سختگیری در حساب می فرماید حتّی مثقال حبّه من خردل که اشاره شد، احتیاج به محاسب ندارد.

(وَ ضِیاءً) چراغی است که قلوب مؤمنین را روشن می کند و آنها را به سعادت سوق می دهد و از شقاوت و بدبختی نجات می دهد.

(وَ ذِکْراً)، و آنها را متذکّر می کند به مصالح و اعمال حسنه و صفات حمیده و عقاید حقّه لکن فقط.

(لِلْمُتَّقِینَ) و پرهیزکاران که از عذاب الهی خائف و به مثوبات راغب هستند و امّا برای کفّار و عصاة جز مزید بر خسران ندارد که در وصف قرآن می فرماید:

«وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً» اسراء آیه 84.

و شفاعت شفعاء.

جواب: درست است مغفرت و عفو بسیار توسعه دارد و همچنین شفاعت لکن شمول آنها از برای این فرد معلوم نیست.

(وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ): از قیامت وحشت و اضطراب دارند و بر فرض معاصی باعث زوال ایمان نشود و بالاخرة برای ایمانش نجات پیدا کند، لکن مضرّات معاصی منحصر به عذاب جهنّم نیست مضرّات بسیاری در همین دنیا و در حال قبض روح و در عالم برزخ و در احوال محشر و مواقف و عقبات آن دارد خداوند حفظ فرماید.

حاوی جمیع برکات است با اینکه معجزه بزرگ پیغمبر است، و معجزه بودن آن از جهات بسیاری است که در مجلّد اوّل در باب مقدّمات بیان شده.

(أَنْزَلْناهُ): مراتب نزول قرآن:

1- در عالم نورانیّت بر نور مقدّس نبوی.

2- در لوح محفوظ: «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ» بروج آیه 21 و 22.

3- در کتاب مکنون: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ».

4- در آسمان أوّل لیلة القدر: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» جملة واحدة که لیله مبارکه هم اطلاق شده «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ» دخان آیه 2.

5- بر روح الامین جبرئیل.

6- بر قلب مطهّر حضرت رسالت: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ» شعراء آیه 193 و 194.

7- بر لسان نبیّ صلّی اللَّه علیه و سلم و تلاوت آن بر امّت.

8- بر کتابت کتبه و در دسترس بنده گان تا دامنه قیامت و نزد حوض کوثر.

(أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ): با این همه برکات و جهات اعجاز آن راهی بر انکار باقی نگذاشته جز سیاهی قلب و عناد و عصبیّت و تقلید آباء.

یک: شجاعت که یک نفر در مقابل ألوف قیام کند آنهم در باب توحید مقابل ألوف مشرکین و خردلی خوف و وحشت پیدا نکند حتی در مقابل نمرود با او بحث کند و اثبات توحید کند و ابطال شرک و دعوی الوهیت او.

دو: در ایمان حتّی بجایی برسد که بفرماید: «وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ» انعام آیه 75.

سه: در اطاعت حتّی در ذبح اسماعیل.

چهار: در نبوّت و رسالت و امامت که بعد از رسول محترم أفضل از جمیع انبیاء و رسل بود و پیشوای جمیع افراد ناس که بفرماید: إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی ... الایة» بقرة آیه 118. و مقام امامت بالاتر از مقام رسالت و نبوّت است و انبیاء بعد از ابراهیم با اینکه مقام رسالت و اولو العزمی هم داشتند مثل موسی و عیسی لکن امامت بر جمیع ناس نداشتند، پس از ابراهیم فقط پیغمبر أکرم و ائمّه اطهار این مقام را داشتند.

پنج: در خبر دارد: از حضرت صادق علیه السلام سؤال کردند که: چرا حضرت موسی مشاهده سحر سحره را کرد: «فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً» و حضرت ابراهیم چون مشاهده آتش نمرودیان کرد خوفی پیدا نکرد؟- حضرت فرمود: ابراهیم چون در صلب او أنوار مقدّسه محمّد و آل بود و در موسی نبود.

(مِنْ قَبْلُ): ممکن است قبل از موسی و هارون باشد، یا قبل از محمّد (ص) باشد، یا قبل از مقام بلوغ و رشد بدنی باشد.

(وَ کُنَّا بِهِ عالِمِینَ): که لیاقت این مقامات را داشت باو عنایت شد. زیرا هر کسی که به اندازه قابلیّت به او افاضه می شود.

بتمثالهای مختلف تراشیده اید و بر آنها عکوف کرده اید.

(إِذْ قالَ لِأَبِیهِ): آزر پدر نسبی او نبود بلکه عموی او بود و شوهر مادر او بود که بعد از وفات پدرش او را گرفت و ابراهیم در دامن او بزرگ شد لذا اطلاق پدر می کرد، بزبان ما پدر خوانده بود، و دلیل بر این مطلب زیارت وارث است که می گویی:

«اشهد أنّک کنت نورا فی الاصلاب الشّامخة و الارحام المطهّرة»

که آباء آنها تا حضرت آدم تمام بر طریقه حقّه بودند که گفتند: نسب حضرت رسالت تا آدم پنجاه و یک واسطه سه هفده، یک هفده انبیاء بودند، و یک هفده أوصیاء، و یک هفده صلحاء.

(وَ قَوْمِهِ): مرجع ضمیر ظاهرا أبیه باشد که آزر است، و مراد از قوم نمرودیان و مشرکین که هم مسلک آزر بودند در بت پرستی.

(ما هذِهِ التَّماثِیلُ): که هر بتی را شبیه یک ستاره یا شبیه ملکی یا شبیه انبیاء تخیّل می کردند و می تراشیدند.

(الَّتِی أَنْتُمْ لَها عاکِفُونَ): عکوف اقامه و وقوف بر شی ء است «سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ» حج آیه 25. و از همین باب است مسأله اعتکاف در مساجد.

قائم باشد آنهم تقلید ندارد. بلی در أحکامی که باب علم منسدّ باشد باید یا به اجتهاد دست آورد یا احتیاط نمود و بر کسانی که قوه اجتهاد ندارند تقلید کنند آنهم با شرائط زیادی که باید مقلّد بفتح مجتهد مطلق باشد تقلید متجزّی جایز نیست، عادل باشد تقلید فاسق یا غیر معلوم العدالة جایز نیست، کثیر السهو و النّسیان نباشد، از طریقه مألوفه خارج نباشد بلکه بعضی اعلمیت را هم شرط دانسته اگر چه دلیلی ندارد و تشخیص اعلم هم نوعا میسور نیست.

(قالُوا): مشرکین (وَجَدْنا آباءَنا لَها عابِدِینَ): از زمان آدم تا زمان نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمّد (ص) در هر طبقه مشرکین بسیار بودند و اکثریت با آنها بود و مؤمنین در قلّت بلکه غایت قلّت بودند، و بقول عوام دین آبائی و أجدادی خود را رها نمی کنیم و لو بر خلاف آن هزار معجزه و دلیل اقامه شود، و امروز قضیّه نحوه دیگر شده تقلید اروپا و کفّار رواج پیدا کرده و دست از دین حقّه که پدران و اجداد آنها داشتند برداشته و آنها را کهنه پرست و امّل شناخته.

و یک قسم ضلالت هست که اینها با هزار معجزه و دلیل از طریق ضلالت خود بر نمی گردند.

بر سیه دل چه سود خواندن وعظ نرود میخ آهنین بر سنگ

و این است مفاد فرمایش ابراهیم (ع): «قالَ لَقَدْ کُنْتُمْ أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» اینها قابل هدایت نیستند. لذا می فرماید: «فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ» زخرف آیه 83. و به نوح خطاب شد: «أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ» هود آیه 38. و به رسول محترم می فرماید: «أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» زخرف آیه 39. و نیز می فرماید: «أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ کانُوا لا یُبْصِرُونَ» یونس آیه 42 و 43.

و اما الأخبار: در روایت تحف العقول:

«ما یکون منه و فیه الفساد محضا و لا یکون فیه شی ء من وجوه الصلاح فحرام تعلیمه و تعلمه و العمل به و اخذ الاجرة علیه».

و در روایت اعمش و روایت عیون گفتند: حسنة کالصحیحة بل صحیحه است اشتغال به ملاهی را از کبائر شمرده، و در روایات قمار فرموده:

«کلما الهی عن ذکر اللَّه فهو میسر».

و در بعضی روایات:

«کل لهو المؤمن من الباطل ما خلا ثلاثة المسابقة و ملاعبة الرجل اهله.

.. الخ» و مرحوم شیخ انصاری می فرماید:

آنچه موجب شدة فرح می شود که بطرش می گویند اقوی حرمت او است بعد می فرماید: «و یدخل فیه الرقص و التصفیق و الضرب بالطست بدل الدف و کلما یفید فایدة آلات اللهو». و معنای تصفیق کف بر کف زدن است. و بالجمله اقسام اینها مختلف است بعضی حرام، بعضی قبیح، بعضی مکروه و تفصیل آن در فقه میباشد.

(قالُوا) مشرکین به ابراهیم: (أَ جِئْتَنا بِالْحَقِّ): که دعوت به توحید و نفی شرک می کنی حق است و صحیح و مطابق با واقع است.

(أَمْ أَنْتَ مِنَ اللَّاعِبِینَ): یا آنکه ملعبه است و بازیگری است اراده داری ما را از خدایان خود برگردانی و سرگرم کنی و به اصطلاح سر بسر ما میگذاری و فریب میدهی و خدایان ما را از ما می رنجانی و به ضلالت می اندازی.

1- طریق عرفاء است که بداهت دارد و از ضروریات اولیه است و به همین طریق اشاره دارد در دعاء عرفه حضرت سید الشهداء علیه السلام:

«الغیرک من الظهور ما لیس لک حتی یستدل به علیک الدعاء».

2- طریق حکماء است از راه وجوب و امکان که هر ممکنی در وجود محتاج به موجد است تا منتهی شود به واجب.

3- طریق متکلمین است از راه حدوث و قدم که هر حادثی محتاج به محدث است تا منتهی شود به قدیم.

4- طریق آیات و اخبار است از راه آثار پی به مؤثر بردن چنانچه در همین آیه دلالت دارد.

(قالَ بَلْ رَبُّکُمْ): بعد از ابطال الوهیت اصنام مشرکین در آیات قبل اضراب می کند که رب شما منحصر است بآن خدایی که.

(رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) است، سماوات کرات جویه مثل شمس و قمر و کواکب، و ارض کرات سفلیه زمین و آب و هوا.

(الَّذِی فَطَرَهُنَّ): فطر بمعنی مخترع و مبتدع و خالق است یعنی بی سابقه (وَ أَنَا عَلی ذلِکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ): یعنی شهادت به وحدانیت حضرت حق می دهم که اوّل کلمه اسلام است چون در اسلام سه جزء شرط است و مدخلیت دارد.

اعتقاد قلبی که ریشه و اصل دین است و اقرار به زبان و لسان که مثبت و دلیل است، و عمل به ارکان که حافظ و نگهبان دین است، و لازمه دین اسلام نفی اضداد است لذا فرمود:

آنکه پشت کردید و بیرون رفتید.

این کلام از ابراهیم خطاب به مشرکین است لکن بنحوی که آنها نشوند مثل اینکه پیش خود فرمود با سه تأکید. قسم، لام تأکید، نون مؤکده.

(وَ تَاللَّهِ): یکی از صیغ قسم است که موجب وجوب فعل می شود و تخلّف آن حرام و موجب کفاره می شود. و این قسم به ذات اقدس ربوبی است چون اللَّه اسم ذات است که مستجمع جمیع کمالات و منزه از جمیع عیوب و نواقص است بخلاف حق که اشاره به مقام واجب الوجودی است و به خلاف هو که اشاره به مقام غیب الغیوبی است. و این سه اسم اسامی ذات است و بقیه اسماء الهی اسماء صفات است چه صفات کمالیه ذاتیه مثل عالم و قادر وحی و نحو اینها، و چه صفات جمالیه فعلیّه مثل خالق و رازق و نحو این ها، و چه صفات جلالیه سلبیّه مثل سبوح و قدوس و نحو اینها.

(لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ): کید تدبیر و نقشه است بطوری که طرف متوجه نباشد بر ضرر و این کید بر کفار و معاندین بسا واجب می شود بخصوص مقرون به قسم باشد و بسا ممدوح است مثل کید امیر المؤمنین با عمر و بن عبد ود و کید حضرت قاسم با ازرق شامی و امثال اینها ولی با مؤمن حرام است از دو جهت. یکی نفس اضرار به مؤمن، و یکی کید با او بدون توجه.

(بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِینَ): که گفتند: اینها در روز معینی عیدی داشتند که نمرود با تمام مشرکین رجالا و نساء صغارا و کبارا بیرون می رفتند برای تفریح و تفرج و چون بر می گشتند می رفتند در بتکده و سجده به اصنام می کردند و حضرت ابراهیم را هم همراه خود بردند. لکن در اثناء طریق به بهانه کسالت و خستگی برگشت و رفت در بتکده و تبری همراه خود برد بنحوی که احدی از آنها مطلع نشود و برخورد نکند که مفاد لاکیدن است. و تولی رو برگردانیدن است، و ادبار پشت کردن.

ص: 198

(لَعَلَّهُمْ): لعلّ ترجی است که مقطوع الوصول یا مظنون الوصول است یا بمعنی باید است و ینبغی است مثل: «فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی طه آیه 46.

(إِلَیْهِ): بعضی گفتند: مرجع ضمیر الیه ابراهیم است. لکن ظاهر اینکه مرجع کبیرا است که اینها پس از مراجعه از عید چون تمام قبائل بودند به آن خدای بزرگ (یَرْجِعُونَ).

مشرکین که قدرت بر نفس کشیدن نداشتند و خود را در معرض قتل میدانستند این عمل را انجام دادند که امیر المؤمنین پا بر شانه پیغمبر صلّی اللَّه علیه و سلم گذاشت و بتهای مشرکین را در هم کوبید ولی ابراهیم یک نفر در میان الوف الوف مشرکین برود و چنین عملی انجام دهد آنهم با چه نیرویی. زیرا هر که بود و هر قدر نیرو و شجاعت داشت پس از این عمل تا مشرکین مراجعت نکرده بودند و مطلع بر این امر نشده بودند فرار میکرد و مخفی می شد چنانچه حضرت موسی یک نفر از آنها را کشته بود فرار کرد حتی پس از چندین سال که در مدین بود و مأمور شد به دعوت فرعون عرض کرد: «وَ لَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ» شعراء آیه 13. «قالَ رَبِّ إِنِّی قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ» قصص آیه 33.

داشتم مادرش با او موافق است، مادرش را خواست گفت: چون تو اطفال مردم را بقتل می رسانیدی این باعث شد که این عمل از او صادر شد. نمرود پسندید و دست از قتل اطفال برداشت لکن در مقام برآمد ابراهیم را گرفتند آوردند و از او سؤال کردند و تمام مشرکین جمع شدند.

سؤال: این کلام کذب است و حضرت ابراهیم علیه السلام شأن او اجل است از کذب.

جواب: اولا- در بعض اخبار جواب داده اند که این قضیه شرطیه است که فرمود: «إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ» یعنی اگر نطق می کنند فعله کبیر هم و گفتند:

قضیه شرطیه تصدق عن کاذبین مثل: «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا» و لکن لم یکن فیهما آلهة الا اللَّه و ما فسد تا و در اینجا هم ما کانوا ینطقون و ما فعل کبیرهم. چنانچه از حضرت صادق علیه السلام است فرمود:

«و اللَّه ما فعله کبیرهم و ما کذب ابراهیم علیه السلام فقیل له کیف ذلک؟- فقال: انما قال: فعله کبیرهم هذا ان نطق و ان لم ینطق فلم یفعله کبیرهم».

و ثانیا- در بسیاری از موارد کذب واجب می شود و صدق حرام مثل اصلاح بین دو نفر مؤمن و بین زوج و زوجه، و برای حفظ نفس محترمه، و دفع شر اشرار و حفظ مال مسلم و غیر اینها حتی در خبر است: بواسطه کذب داخل در جنت می شود و به صدق داخل در نار.

و ثالثا- باب توریه بسیار وسیع است و در اینجا می توان گفت که مشرکین معتقد به خدا بودند بلکه به وحدانیت او ذاتا و صفة و فعلا فقط توحید عبادتی را منکر بودند و اصنام را شریک در عبادت و پرستش قرار داده بودند. بناء علی هذا ممکن است ابراهیم علیه السلام توریه کرده باشد و مراد از کبیرهم خدای متعال باشد اشاره به اینکه من پیش خود نکردم بامر الهی بوده و فعل او است. چنانچه سبزواری گفته:

«و الفعل فعل اللَّه و هو فعلنا» یعنی طولا و منافی با اختیار هم نیست چنانچه مکرر اشاره شده و در آیات شریفه بسیار بیان فرموده، و بالجمله حسن صدق و قبح کذب برای این است که صدق دارای مصلحت است و کذب ذی مفسده اگر کذب دارای مصلحت ملزمه شد واجب می شود و اگر مصلحت غیر ملزمه ممدوح می شود، و صدق اگر

ص: 203

موجب مفسده ملزمه شد حرام می شود و غیر ملزمه مذموم می گردد، و اگر خالی از مفسده و مصلحت هر دو شدند یا مصلحت و مفسده آن مساوی شد مباح می گردد.

پس هر کدام محکوم به احکام خمسه می شوند.

نمی کنند و پس از اینکه این حجت بر آنها تمام شد بهانه بدست ابراهیم افتاد.

و ثانیا- به مقتضای آیه شریفه در همین سوره آیه 98: «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ». و نیز دارد: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ ... الایة» تحریم آیه 6.

و نیز می فرماید: «فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ ... الایة» بقره آیه 22.

(أَ فَلا تَعْقِلُونَ): بلکه دیوانه و سفیه هم پس از این که فهمید و دانست که یک جمادی هیچ گونه اثری ندارد به آن توجّه نمی کند.

کردند در میان آتش.

(وَ انْصُرُوا آلِهَتَکُمْ): حماقت آنها تا چه پایه بود. نصرت آلهه باین است نگذارند آسیبی به آنها برسد و امّا پس از بین رفتن آنها انتقام است نه نصرت.

(إِنْ کُنْتُمْ فاعِلِینَ): و البتّه این عمل مدّتها طول کشید تا انجام گرفت و از برای نمرود مکان مرتفعی تأسیس شد که تماشا کند چه نحوه ابراهیم را می سوزانند، ملائکه به خروش آمدند ملک باد آمد آتش را در نمرودیان بریزد، ملک آب آمد خاموش کند، جبرئیل آمد. فرمود: به شما حاجت ندارم گفت:

به آنکه حاجت داری بگو. گفت: «علمه بحالی حسبی من سؤالی» این کلام مفادش این نیست که حاجت خود را از خدا سؤال نکند. زیرا حوائج زیادی ابراهیم از خدا تمنّا کرد مثل موقعی که به مقام امامت رسید عرض کرد:

«وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی» بقره آیه 118. و موقعی که اسماعیل را در مکّه جنب کعبه گذاشت عرض کرد: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ» و نیز عرض کرد: «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ» ابراهیم آیه 40 و 42، بلکه مقام تسلیم است که اگر صلاح میداند بسوزم من هم کمال تسلیم را دارم.

تَسْبِیحَهُمْ»

اسری آیه 46. و خطاب به نحل شد در آیه شریفه: «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً ... الایة» نحل آیه 70. و قضیّه هد هد سلیمان و تکلّم مورچه در سوره نمل آیه 7 و 20.

جمله ذرّات زمین و آسمان با تو میگویند روزان و شبان

ما سمیعیم و بصیریم و هوشیم با شما نامحرمان ما خاموشیم

بعضی گفتند: اثر حرارت از آتش برداشته شد. اینهم اشتباه است. زیرا قطع نظر از این که حرارت از لوازم ذاتیّه آتش است منافی با لسان أخبار است که گلستان شد.

بعضی گفتند: حائلی بین ابراهیم و آتش شد. این هم خلاف صریح آیه است بلکه می گوئیم: قلب ماهیّت شد آتش به گل و ریاحین و سبزه مبدّل شد چنانچه خاک و گیاه نطفه ثمّ علقه ثمّ مضغه ثمّ عظم و لحم ثمّ خلق آخر. و خداوند قادر است آب را هوا می کند، از خاک نباتات می رویاند الی غیر ذلک که دیدند نمرودیان گلخن گلشن شد، تخت مرصّعی ابراهیم بر روی تخت نشسته با جبرئیل صحبت می فرماید:

(قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ): برد مقابل حرّ است و سلام مقابل هلاکت است که به راحتی از منجنیق مثل مرغی که از هوا به زمین آید.

جزم ثمّ ارادة که مقارن با فعل است ثمّ ایجاد که فعل بمعنی مصدری است فیصیر موجودا. و لکن بسا بعض مقدّمات تحقّق پیدا می کند ولی فعل تحقّق پیدا نمی کند.

لکن افعال الهیه احتیاج به این مقدمات ندارد نه تصور و نه تصدیق و نه عزم و نه جزم بلکه به مجرد اراده ایجاد (که فعل بمعنی اسم مصدری است) تحقق پیدا می کند که بمعنی اسم مصدری است، و اراده حق به مذاق حکماء از صفات ذاتیه است و از شئون علم که تعبیر به علم بصلاح می کنند و به مذاق متکلّمه همان نفس ایجاد و فعل بمعنی مصدری است که تعبیر به مشیت می کنند و حق با حکماء است. و فرق بین اراده و حکمت این است که: حکمت علم به مصالح و مفاسد است، و اراده علم به صلاح است مقابل کراهت که علم به فساد است مرید و مکره، و اراده اینها مقارن ایجاد است که القاء در نار باشد که فعل بمعنی مصدری است لکن به ایجاد آنها تحقق پیدا نکرد و محترق نشد و موجود نشد که فعل بمعنی اسم مصدری است.

و کید در اینجا بمعنی تدبیر و نقشه است که به چه نحو احراق حاصل شود به تعلیم شیطان که شرحش بیان شد.

(فَجَعَلْناهُمُ الْأَخْسَرِینَ): خسران در مقابل سعادت است و بزبان امروز بد شانسی و بدبختی مقابل خوش شانسی و خوشبختی است، و تمام کفار و مشرکین و معاندین و مخالفین در خسران و زیانکاری به هلاکت ابدی و عذاب دائمی گرفتار هستند، لکن این مشرکین که نمرودیان باشند اخسر از همه آنها شدند چون اینها به سخت ترین انحاء هلاکت که احراق باشد نسبت به ابراهیم اقدام کردند. خداوند به ضعیف ترین مخلوقات خود آنها را هلاک فرمود که بعوض آن پشه را مسلّط بر آنها کرد خون آنها را مکیدند تا به هلاکت افتادند، حتی یک پشه نزدیک دماغ نمرود رسید نفس بالا کشید پشه وارد مغز نمرود شد بنا کرد نیش زدن هر چه بر سر او می زدند ساکت می شد سپس نیش می زد، تا دو نفر را مقرر داشت که دائما با عمود بر سرش می زدند تا هلاک شد.

ص: 209

اوائل بعثت قبله مسلمین بوده تا زمانی که تحویل قبله شد که می فرماید: «قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ...

الایه» بقره آیه 139.

(وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ) بخشیدیم به او اسحاق را.

(وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً): یعنی پس از اسحاق از اسحاق یعقوب را بخشیدیم به ابراهیم که می فرماید: «وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ یَعْقُوبَ» هود آیه 74.

(وَ کُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ): ابراهیم و اسحاق و یعقوب را ما قرار دادیم صالحین برای نبوت و رسالت و مقام عصمت و طهارت که از شرایط اولیه انبیاء است.

(وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ) که در جمیع شرایع سابقه بوده و لو خصوصیاتش تفاوت داشته.

(وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ): عبادت اصنام و آلهه مشرکین نمی کردند فقط اختصاص به ذات اقدس ربوبی داشت.

إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکَ فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ

... الایه» هود آیه 83.

و مراد از قریه اهل قریه که اراده سویی داشتند به قرینه «کانت تعمل الخبائث» زیرا نفس قریه عمل خبیث نمی کند. و خبائث کارهای زشتی و قبایحی و ناپسنده است که گفتند: سه قسم قبیح داریم شرعی عقلی عرفی.

اما شرعی: محرمات و معاصی و ترک واجبات چه کبیره و چه صغیره.

و اما عقلی: آنچه که به عقل درک قبح آن می شود که آن حرام شرعی است به قاعده ملازمه «کلّما حکم به العقل حکم به الشرع و کلما حکم به الشرع حکم به العقل» و لذا یکی از ادله احکام عقل است تعبیر به ادله اربعه کتاب سنت اجماع عقل می کنند، مثل بسیاری از اخلاق رذیله و عقاید فاسده و اعمال قبیحه.

و اما عرفی: اموری است که منافی با مروّت باشد و در نظر جامعه سبک و خفیف باشد که ناقض عدالت است و این نسبت به اماکن و اشخاص و ازمنه تفاوت می کند. مثلا روحانی لباس جندی بپوشد یا به عکس و امثال اینها.

(إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فاسِقِینَ): بد قومی بودند مخصوصا عمل لواط که هیچ سابقه نداشته چنانچه می فرماید: «أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ» اعراف آیه 78. و نیز می فرماید: «إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ» عنکبوت آیه 27. و این عمل شنیع حدّ او قتل است. و در حدیث است که فرمود: لواط آن است که دخول نشود و اگر دخول شد کفر باللّه است. و یکی از خبائث آنها ضرطه بود در مجالس و حکم عطسه را داشت که در آیه شریفه می فرماید: «أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِیلَ وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ» عنکبوت آیه 28. و در دو حدیث تفسیر شده منکر به همین معنی، و مراد از نادی مجالس و انجمنهای آنها است که مجتمع می شدند.

و مراد از فاسقین کفر است چنانچه در بسیاری از آیات مقابل ایمان قرار داده: «أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ» سجده آیه 18. و در حق

ص: 214

شیطان می فرماید: «فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» کهف آیه 48 و بسیاری دیگر از آیات.

27، و طلب نجات کردند که در آیات شریفه بیان شده، و نداریم یک جا که ابراهیم نفرین کرده باشد با آن همه اذیت ها، یا طلب نجات کرده باشد حتی بگوید: «علمه بحالی حسبی من سؤالی» بلکه موقعی که خبر اهلاک قوم لوط را به او دادند توسط کرد نجات آنها را که در قرآن می فرماید: «یُجادِلُنا فِی قَوْمِ لُوطٍ إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ یا إِبْراهِیمُ أَعْرِضْ عَنْ هذا ... الایه» هود آیه 77.

«وَ أُوحِیَ إِلی نُوحٍ أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ» هود آیه 38. و در خلال این مدت طولانی چه اندازه اذیت و ظلم به او و به مؤمنین به او وارد کردند.

شرکائی قرار دادند که می فرماید:

«وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً» نوح آیه 22. که این اسامی الهه آنها بود، احکام الهی را زیر پا گذاردند و فساد در زمین بسیار کردند و معجزات انبیاء را سحر شمردند.

(إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ): هم عقاید سویی که شرک باللّه باشد و تکذیب انبیاء، هم اخلاق سوء از کبر و نخوت و سایر صفات خبیثه، و هم اعمال سوء را دارا بودند.

(فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ): حتی عمارات آنها و مواشی آنها و زخارف آنها تمام از بین رفت و هلاک شدند.

سابقه نظر به اینکه حفظ زراعت در روز در عهده صاحب زرع است، و حفظ اغنام در شب در عهده صاحب اغنام است. و چون شب بوده به قرینه کلمه نفشت لذا صاحب اغنام ضامن است، و ضمان او اگر زرع بکلی از بین رفته اغنام را باید به صاحب زرع بدهد چنانچه داود حکم فرمود و مسأله را ارجاع فرمود به سلیمان برای اینکه بدانند سلیمان هم دارای مقام نبوت و وصایت هست که گفتند: قبل از بلوغ به مقام رسالت رسید مثل عیسی و یحیی، و مثل حضرت جواد و حضرت هادی و حضرت بقیة اللَّه (عج) که قبل از بلوغ به مسند امامت نائل شدند، و حضرت سلیمان هم مخالف حضرت داود حکم نفرمود بلکه توضیح او را فرمود به اصطلاح تقیید بعد از اطلاق بوده که اگر زرع بکلی از ریشه کنده شده که دیگر نمی روید باید اغنام را به او بدهد، و اگر فقط سبز آن را که روئیده شده اغنام خورده اند آنچه در شکم اغنام است از بچه و شیر آنها. این تفصیل در مقابل اجمال، و تقیید در مقابل اطلاق است و هر دو بر حسب احکام شرعیه شرایع قبل صحیح و بجا بوده.

لکن در شریعت اسلام ضمان در این نوع موارد قیمی است باید زرع را در موقع سبز بودن قیمت کنند و در حال فساد هم قیمت کنند تفاوت قیمت را ضامن است اگر تقصیر با صاحب اغنام باشد، و اگر تقصیر و کوتاهی نکرده ضمانی نیست. پس از این توضیح در مقام تفسیر بر آئیم.

(وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ) عطف به انبیاء سابق.

(إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ): حرث کشتزار است، و مراد از یحکمان حکم حضرت داود که بطور مطلق بوده که اغنام را باید به صاحب حرث بدهد، و حکم سلیمان بود که تفصیل داد پس از ارجاع داود به سلیمان.

(إِذْ نَفَشَتْ فِیهِ): یعنی شبانه در آن حرث آمدند.

(غَنَمُ الْقَوْمِ): گوسفندان قوم و زرع او را خوردند.

ص: 219

(وَ کُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدِینَ): ذکر جمع در ضمیر هم با این که داود و سلیمان دو نفر بودند بعضی گفتند: اقل جمع دو است مثل: «فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ» نساء آیه 12. که شامل دو برادر می شود. لکن مراد جمع بین حاکم و محکوم له و محکوم علیه است و خداوند بر همه چیز شاهد و ناظر و خبیر و بصیر و علیم است.

(فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ): که بیان تفصیل در مسأله فرمود و توضیح فرمایش داود که بطور مجمل بود.

(وَ کُلًّا آتَیْنا حُکْماً وَ عِلْماً): هر دو بحکم الهی و وحی پروردگار و دستور الهی بود.

وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنَّا فاعِلِینَ و مسخر کردیم با داود کوه ها را که تسبیح می کردند و پرنده ها را، و بودیم ما قادر و توانا بر این امور.

(وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ): مکرر گفته ایم که در آیات بسیار و اخبار اهل بیت دارد و استفاده می شود که تمام موجودات از جمادات و نباتات و حیوانات و خورشید و ماه و ستارگان و آسمان و زمین دارای عقل و شعور و معرفت هستند و تسبیح و تمجید و سجده و عبادت دارند: «وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ» اسراء آیه 46. «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ» الرحمن آیه 5 «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ» نور آیه 41 «یُسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ». حشر آیه 24 یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ» جمعه آیه 1. «سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ» صف آیه 1. الی غیر ذلک از آیات. سنگ ریزه در کف مبارک رسول

ص: 220

و سوسمار شهادت به توحید و رسالت دادند، مورچه در سوره نمل و هدهد در مورد سلیمان.

«قالَتْ نَمْلَةٌ یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ ... الایه» و هدهد گفت:

«إِنِّی وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِکُهُمْ ... الایه» و غیر اینها. و با این تصریحات جای تأویل و تردید نیست فقط معجزه حضرت داود این بود که صدای جبال و طیور را می شنیدند که با داود تسبیح می کنند و همین است معنای تسخیر.

(یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنَّا فاعِلِینَ): فعل الهی آن است که چنین معجزه ای به داود عنایت فرمود.

عین ذات است و منتزع از ذات صفات زائده نیست، چنانچه بعضی توهم کردند امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید:

«و کمال توحیده نفی الصفات عنه لشهادة کل صفة انها غیر الموصوف و شهادة کل موصوف انه غیر الصفة فمن وصف اللَّه فقد قرنه (الی آخر الخطبة)».

و چون ذات غیر متناهی است لذا علم هم غیر متناهی و غیر محدود است.

می آوردند.

(وَ یَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِکَ): از مذکورات از بناء مساجد و قصور و از ساختن جفان و قدور.

(وَ کُنَّا لَهُمْ حافِظِینَ): که تخلف نکنند و اگر تخلف می کردند آنها را می سوزانیدند که مراد از عذاب سعیر است یا زنجیر می کردند که مقرّنین فی الاصفاد باشد.

قضیّه غریبه: در عالم رؤیا حقیر مشرف شدم خدمت حضرت سلیمان بالای تخت با عظمتی نشسته بود سلام کردم پس عرض کردم: یا نبی اللَّه یک نفر از علماء ما در بیان افضلیت حضرت خاتم بر سایر انبیاء بیاناتی دارد تا می رسد به اسم مبارک شما می گوید: «کم فرق بین من عرض علیه مفاتیح الدنیا فلم یقبلها، و بین من قال: هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی) فرمود: ما هم برای دنیا نخواستیم. عرض کردم: چرا.

(لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی) فرمود: معنا این نیست که به دیگران ندهی بلکه به هر که هر چه می دهی بمن زیادتر ده چنانچه شما در دعاء کمیل می خوانید:

«و اجعلنی من احسن عبادک نصیبا عندک، و اقربهم منزلة منک و اخصهم زلفة لدیک».

عرض کردم: در قرآن می فرماید: شما شیاطین را غل و زنجیر می کردید چه نحوه بوده؟- فرمود: غل و زنجیر آنها غیر از این غلها و زنجیرها است.

مسألة: طایفه جن و شیاطین چه نحوه غوّاصی و بنّایی و ساختن دیگ و ظروف می کردند؟

جواب: آنکه آنها و لو جسم لطیف هستند و از آتش خلق شده اند.

چنانچه می فرماید: «وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ». حجر آیه 27 «وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ» الرحمن آیه 14. و آیات دیگر و لکن

ص: 224

یتشکل باشکال مختلفة حتی الکلب و الخنزیر سوی الانبیاء و الاوصیاء بعکس ملائکه که از نور خلق شده و لکن یتشکل باشکال مختلفة حتی الانبیاء سوی الکلب و الخنزیر مثل عفریتی که راجع به تخت بلقیس خدمت سلیمان عرض کرد: «قالَ عِفْرِیتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ» نمل آیه 39.

انبیاء می شود از امراض و ذهاب مال و اهل و امثال آنها چنانچه کلینی از حضرت صادق علیه السلام مسندا روایت کرده که فرمود:

«ان اللَّه عز و جل یبتلی المؤمن بکل بلیّة و یمیته بکل میتة و لا یبتلیه بذهاب عقله، الا تری ان ایوب کیف سلّطه علیه ابلیس علی ماله و ولده و علی اهله و علی کل شی ء منه و لم یسلطه علی عقله ترکه له لیوحد اللَّه به».

و ثانیا: شیطان همچو تسلّطی ندارد و قدرتی که بتواند مال کسی را ببرد یا کسی را تلف کند یا ضرر بدنی وارد کند اگر چنین بود یک نفر مؤمن را روی زمین باقی نمی گذاشت فقط کار شیطان وسوسه است مقابل الهام ملک، و ابتلاهای ایّوب از شدّت مرض و ذهاب مال و اولاد و اهل فعل الهی است چنانچه مکرر بیان شده در باب توحید افعالی خلق و رزق و احیاء و اماته و صحت و مرض و غنا و فقر و عزّت و ذلت مختص به خدا است شریک ندارد. شیطان وسوسه می کرد بلکه بتواند ایوب را از شکر الهی باز دارد و هر چه بلا شدّت می کرد ایوب شکر گزاریش بیشتر می شد چنانچه انسان اگر در منتهی درجه بلا افتد نظر کند که آن قدر نعمت به او افاضه شده که از عهده شکر کوچکترین آنها بر نمی آید حتی نفس شکر هم به توفیق الهی است و آن هم شکری لازم دارد و هکذا الی غیر النّهایة.

و ثالثا: ابتلاهای ایّوب نه از جهت تقصیری باشد حکمت بلاها بسیار است که یکی از آنها ارتفاع درجه است، و یکی امتحان است و حکمتهای دیگر «البلاء موکّل بالانبیاء ثم الاولیاء ثم الامثل فالامثل».

هر که در این بزم مقرّب تر است جام بلا بیشترش می دهند

هر که بود تشنه دیدار دوست آب دم نیشترش می دهند

از ابی عبد اللَّه علیه السلام است فرمود:

«و ما اولهنی الی اسلافی اشتیاق یعقوب الی یوسف الا انه خیر لی موضعا انا لاقیه (الخطبه)».

ص: 226

و رابعا: حضرت ایّوب در عصر خود در عزّت و شرافت و حسب و نسب و ثروت و دولت عدیل و نظیر نداشت، اما حسب و نسب او به سه واسطه به یعقوب می رسید، و عیالش نامش رحمة بود به یک واسطه به یوسف می رسید، و در حسن و جمال شبیه ترین خلق بود به یوسف چون پدرش خواب دید که یوسف پیراهن خود را به این دختر رحمة پوشانید و گفت این حسن و جمال من است بتو پوشانیدم و پدرش از انبیاء بود، و ایّوب هم پدرش نبی بود و ثروت زیادی داشت که به میراث به ایّوب رسید.

و در خبر از حضرت صادق علیه السلام بروایت تحفة الاخوان از ابی بصیر است که:

ایوب هزار اسب و هزار مادیان و هزار بغل و هزار بغله و سه هزار شتر و هزار و پانصد ناقه، و هزار بقره، و ده هزار گوسفند و پانصد میش و سیصد خر ماده داشته و هر مادیانی یک یا دو یا سه کرّه داشته و هر ناقه فصیل داشت و همچنین جمیع مواشی او، و بر هر پنجاه از این حیوانات یک راعی که مملوک او بود و هر مملوکی اهل و اولاد داشت. این یک قسمت از حدیث بود نقل کردیم، و اولاد زیادی پسر و دختر داشت که در عدد آنها و اسامی آنها اخبار مختلف است و تمام این دولت و ثروت و اولاد آن هلاک شدند و از بین رفتند و مفاد:

«أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ» این است که شیطان در پیشگاه احدیت عرض کرد که این شکر گزاری ایّوب برای این وفور نعمت است، خداوند برای اظهار مقام ایّوب مبتلای به این بلاها نمود و هر چه بلای او زیادتر می شد، شکر گزاری او زیادتر میشد، ولی در این آیه شریفه نسبت به شیطان نداده بلکه عرض کرد:

(أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ).

ص: 227

هر ماهی صد مثقال طلا بود تماما به او عطا فرمود خداوند.

(وَ آتَیْناهُ أَهْلَهُ): چه آنهایی که قبلا از دنیا رفته و چه آنهایی که در این بلیّات هلاک شدند تمام زنده شدند.

(وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ): و مطابق عمر گذشته او به او عمر عنایت فرمود و مطابق اولادهای زنده شده به او اولاد مرحمت فرمود که گفتند دوازده پسر و دوازده دختر داشت و مالک تمام شام شدند.

(رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا) که به بنده صابر عنایت می فرماید:

صبر تلخ آمد و لکن عاقبت میوه شیرین دهد پسر منفعت

(وَ ذِکْری لِلْعابِدِینَ) که بدانند اثر بنده گی و بردباری چنین است.

و اما ذا الکفل گفتند: کفالت هفتاد نفر از انبیاء می کرد، و بعضی گفتند:

نامش الیاس بود، و بعضی یسع گفتند و زمانش پس از سلیمان و قبل از عیسی بود، و صبر او در زمانی بود که یهود در شرک سیر داشت به اندازه ای که بکلّی اسمی از تورات موسی در میانه آنها نبود که ما در کلم الطّیّب شرح شرک آنها را بیان کرده ایم که سه مرتبه تواتر تورات منقطع شده و این تورات رائج مزخرفاتی است که بعدا بافته شده و بنام اسفار تورات نام نهاده شده.

ظلمت شب، و ظلمت دریا، و ظلمت بطن حوت:

این که نیست الهی مگر تو پروردگارا منزّهی از کلّیه عیوب و نواقص محققا من بودم از ظلم کننده گان.

(وَ ذَا النُّونِ): یونس ابن متّی است، و نون اسم حوت و ماهی است و شرح حالش را خداوند در سوره و الصّافّات بیان می فرماید:

«وَ إِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ فَساهَمَ فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِیمٌ

فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَ هُوَ سَقِیمٌ وَ أَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ» آیه 139 الی 148 ده آیه.

و در سوره یونس می فرماید: «فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ» آیه 98.

و شرح حال یونس طبق حدیثی که از علی بن ابراهیم از پدرش از ابن ابی عمیر از جمیل از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده، و حدیث بسیار مفصل است خلاصه آن با توضیح مختصری این که:

حضرت یونس مدّتی در میان قوم دعوت فرمود و ایمان نیاوردند فقط دو نفر به او ایمان آوردند یکی ملیخا بود و دیگر روبیل، یکی عابد بود و دیگری عالم و چون یونس مأیوس شد از ایمان قوم در حق آنها نفرین کرد، بر حسب تقاضای عابد و خداوند وعده فرمود که در فلان سال در فلان ماه در فلان روز عذاب نازل می کنم و نفرمود که آنها را به عذاب هلاک می کنم، حضرت یونس خبر داد قوم را و چون باید مؤمنین قبل از نزول عذاب از میان قوم خارج شوند چنانچه انبیاء سلف خارج می شدند.

حضرت یونس با عابد از میان قوم خارج شد ولی هنوز امر به خروج نیامده

ص: 231

بود که مفاد:

(وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً) است، و نون اسم حوت یعنی صاحب ماهی و غضب یونس از قوم بود که ایمان نیاوردند.

(فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ): و ظنّ در اینجا بمعنی یقین است، و قدر بمعنی تضییق است نه بمعنی قدرت. زیرا بمعنی قدرت کفر است یعنی یقین داشت که ما بر او تنگ نمی گیریم و مسئولیتی در خروج ندارد و الّا مسلّما اگر احتمال مسئولیت می داد خارج نمی شد و تقدیر بمعنی ضیق در قرآن داریم چنانچه می فرماید:

«اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ» رعد آیه 26. و نیز می فرماید: «وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ» فجر آیه 16. و چون خارج شد با عابد رسیدند به دریا کشتی عازم حرکت بود و مشحون از جمعیّت که می فرماید: «إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ»

تقاضا کرد که او را سوار کنند، رفت در کشتی و چون در وسط دریا رسید حوت که به زبان ما نهنگ می نامیم آمد مقابل کشتی دهن باز کرد به طرفی که یونس نشسته بود یونس به طرف دیگر نشست حوت هم آمد به آن طرف کشتیبان گفت:

یک نفر آبق (فراری) در کشتی است باید او را در دهن ماهی انداخت و الّا کشتی بر می گردد و تمام هلاک می شوند. حضرت یونس فرمود:

آن یک نفر من هستم اهل کشتی قبول نکردند چون آثار صلاح در او دیدند، بنا بر این شد که قرعه زنند سه مرتبه قرعه زدند بنام یونس در آمد خود را انداخت یا او را انداختند در دهان نهنگ، خطاب رسید به ماهی که ما او را طعمه تو قرار ندادیم باید او را نگاهداری کنی.

(فَنادی فِی الظُّلُماتِ): سه ظلمت بود ظلمت شب، ظلمت دریا، ظلمت شکم ماهی.

(أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ): که معروف به ذکر

ص: 232

یونسیّه است و هر که بگوید از هر غمّ و همّی که دارد نجات پیدا می کند.

گفتند: بمعنی و او است یعنی و یزیدون. لکن هر دو خلاف ظاهر است و آنچه به نظر می رسد و اللَّه العالم این که ابتدا که یونس آمد در میان قوم صد هزار بودند لکن چون مدّت زیادی مکث کردند اولاد و احفاد آنها زیاد شد بر صد هزار افزوده شد و آنها هم ایمان آوردند.

(وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ) مؤمن باید در هر شدّت و المی بیفتد در خانه خدا را رها نکند حتّی در شکم ماهی برود قادر متعال او را نجات می بخشد.

طبیعت محال بود. زیرا خود در سنّ پیری و زوجه او عقیم بود لکن می دانست که خداوند قدرت دارد چنانچه به ابراهیم اسماعیل و اسحاق را عنایت فرمود، و نظر زکریّا این بود که میراث انبیاء که در دست او بود بسپارد به او چنانچه عرض کرد:

«یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ» مریم آیه 6. و می ترسید که این مواریث به دست نااهل بیفتد چنانچه گفت: «وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی» مریم آیه 5.

(وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثِینَ) چون تمام امور بازگشت به خداوند دارد چنانچه می فرماید: «وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» آل عمران آیه 176 حدید آیه 10.

جائر بردند که گفتند: سلطان اراده داشت زنی اختیار کند عیالش دختری داشت از شوهر دیگری گفت: او را اختیار کن از حضرت یحیی سؤال کرد فرمود:

دختر زن حرام است چنانچه در قرآن هم می فرماید: وَ رَبائِبُکُمُ اللَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ اللَّاتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ» نساء آیه 27. عیالش دختر خود را زینت کرد و فرستاد نزد سلطان، سلطان شیفته آن شد گفت: تا مهر مرا ندهی دست به تو نمی دهم.

گفت: مهر تو چیست؟- گفت: سر یحیی. فرستاد یحیی را کشتند و سرش را نزد سلطان بردند، خواست با آن دختر نزدیکی کند سر یحیی تکلّم کرد و گفت:

دختر زن حرام است، و سر ابی عبد اللَّه را هم بردند نزد یزید جائر و در مجلس یزید تکلّم فرمود به آیه شریفه:

«وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ» شعراء آیه 228. یا کلمه حوقله، و خون حضرت یحیی هم جوشش داشت تا بخت النصر آن قدر از بنی اسرائیل را کشت تا خون ایستاد، و در شهادت ابی عبد اللَّه هم خون از آسمان بارید هر کلوخی را که بر میداشتند از جای او خون می جوشید، هر برگ و شاخه درخت را قطع می کردند جای او خون خارج می شد.

(وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ): به اینکه عقیم بود ولود شد عجوز بود جوان شد.

(إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ): ظاهر این است که ضمیر هم به انبیاء مذکورین در سوره راجع باشد از موسی و هارون و ابراهیم و اسحاق و یعقوب و لوط و نوح و داود و سلیمان و ایّوب و اسماعیل و ادریس و ذی الکفل و یونس و زکریّا و یحیی نه خصوص آخرین، و مسارعت در خیرات امور عبادی است که خیریّت آن معلوم است و بسیار ممدوح است. زیرا ممکن است اجل برسد یا موانع پیدا کند و از فیض محروم گردد ولی در امور دنیوی و اموری که خیریّت او معلوم نیست عجله در آن مذموم است که گفتند: «العجلة من الشیطان و التانّی من الرحمن».

ص: 236

(وَ یَدْعُونَنا رَغَباً): رجاء به وصول مقامات عالیه و درجات متعالیه و مراتب سامیه.

(وَ رَهَباً) یعنی در حالت خوف و گفتند: سه قسم خوف داریم خوف از ارتکاب معاصی، خوف از عذاب، و خوف در مقابل عظمت پروردگار، و خوف انبیاء از قسم اخیر است.

(وَ کانُوا لَنا خاشِعِینَ): خشوع و خضوع و فروتنی و کوچکی در پیشگاه احدیّت.

(فَنَفَخْنا فِیها مِنْ رُوحِنا) که جبرئیل مأمور شد و نفخ روح کرد و بفوری حمل پیدا کرد و عیسی متولد شد.

(وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها): عیسی علیه السلام را (آیَةً لِلْعالَمِینَ): که بدون فحل و بدون مضیّ مدّت حمل عیسی علیه السلام متولّد شد و در همان زمان ولادت تکلّم فرمود و گفت: «إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا» الی آخر الآیات مریم آیه 31.

«آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ ... الایه» بقره آیه 285. و لذا می فرماید:

(إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً): و لو باعتبار وجوب متابعت متعدّد می شوند، امّت آدم نوح ابراهیم موسی عیسی محمّد صلّی اللَّه علیه و سلم.

(وَ أَنَا رَبُّکُمْ): تمام یک پروردگار دارند.

(فَاعْبُدُونِ): نون مکسوره است نی بوده کسره بجای متکلم وحده بجای یاء است.

(کُلٌّ إِلَیْنا راجِعُونَ): تمام خوب و بد مؤمن و کافر و مخالف و معاند عادل و فاسق مطیع و عاصی بازگشت همه بسوی او است در محشر «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» بقره آیه 151 و حکم می فرماید در حق هر فرد فرد از آنها.

اعمال را می نویسند: «ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» ق آیه 17. «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ کِراماً کاتِبِینَ» انفطار آیه 10، و در خبر دارد که حتی نفخ به آتش را می نویسند، با اینکه خداوند امور قلبیّه و خطورات نفسانیّه و خیالات فاسده و نیّات کاذبه را بر آنها مخفی فرموده فقط آنها افعال ظاهره را می نویسند چنانچه در دعای کمیل دارد

«و کنت انت الرقیب علیهم و الشاهد لما خفی عنهم و برحمتک اخفیته و بفضلک سترته».

شیعه است، و اخبار متواتره بتواتر اجمالی بر او قائم است و در اخبار دارد: کسانی که در دوره رجعت رجوع به دنیا می کنند:

«من محّض الایمان محضا و من محّض الکفر محضا»

تا مؤمنین خدمت ائمّه طاهرین به نعم الهی متنعّم شوند، و کفّار به عقوبات دنیوی از آنها انتقام کشیده شود.

این آیه شریفه بیان می فرماید که آن کفّار محض که رجوع می کنند در دوره رجعت کفّاری هستند که بعذاب الهی هلاک نشده باشند و بمرگ طبیعی از دنیا رفته باشند، و امّا کفّاری که بعذاب الهی هلاک شدند مثل قوم نوح و هود و صالح و لوط و شعیب و فرعونیان و اشباه آنها دیگر در دوره رجعت بر نمی گردند چون عذاب دنیوی را درک کرده اند فقط در قیامت بازگشت دارند برای عذاب آن عالم، و بر طبق این معنی هم خبری داریم از حضرت صادق علیه السلام فرمود:

«کل قریة اهلک اللَّه اهلها بالعذاب لا یرجعون فی الرجعة، فیرجعون من محّض الایمان و غیرهم من لم یهلکوا بالعذاب و محّض الکفر».

بعضی گفتند که: یک نوع حیوان هستند تماما بی مدرک است، و با اکتشاف جدید که از تمام نقاط ارض با خبر هستند سازش ندارد، و با اخبار کمال تنافی را دارد که می فرماید:

«یملأ الارض قسطا و عدلا».

و بالجمله فتح یأجوج و مأجوج از اشراط ساعت و قیامت شمرده شده چنانچه از همین آیه هم استکشاف می توان کرد، و لازم نیست که مقارن با قیامت باشد.

بلی از اشراط ساعت- و لو هزاران سال قبل از قیامت باشد- شمرده می شود، و آنچه فعلا در نظر می آید اینکه همین بعض دول جدیده باشند که متمدّنه و مترقّیه می شمارند و از حیوانات وحشی وحشی ترند که حتّی حیوانات وحشی را می بلعند و از بین می برند و در این آیه شریفه تعبیر به فتح فرموده.

(حَتَّی إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ) و فتح غیر از شکستن سدّ است چنانچه تصوّر کردند، و جمله (وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ) شاید به توسّط هواپیماها و طیّاره ها پائین می آیند و بنده گان خدا را نابود می کنند که الآن آثارش ظاهر است و مسلّما قبل از ظهور واقع می شود. و ممکن است ضمیر هم راجع به خلق باشد در:

(وَ هُمْ مِنْ کُلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ): یعنی از قبور خارج می شوند و در صحرای قیامت پراکنده می شوند، و اللَّه العالم.

می کنند و می گویند: ای وای بر ما که بودیم در غفلت همچه روزی بلکه بودیم که به خود ظلم کردیم و ایمان نیاوردیم.

(وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ) جایی که در زمان بعثت حضرت رسالت بفرماید که روز بعثت نزدیک شده چنانچه در جای دیگر می فرماید در سوره قمر: (اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ) و در سوره معارج می فرماید: «إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً» در زمان ما چه اندازه نزدیک شده بلکه به مقتضای حدیث شریف که می فرماید:

«من مات قامت قیامته»

از پلک چشم به چشم نزدیکتر است.

(فَإِذا هِیَ شاخِصَةٌ أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا) که چشم ببالا می افتد و از وحشت محشر جایی را نمی بیند بلکه در آیه شریفه دارد: «وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی اسراء آیه 74. و نیز می فرماید:

در سوره طه: «وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی آیه 124. و می گویند:

(یا وَیْلَنا قَدْ کُنَّا فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا): هر چه بما می گفتند باور نمی کردیم تا رسیدیم به آن.

(بَلْ کُنَّا ظالِمِینَ): در شرک و کفر و ضلالت بسر بردیم عمر خود را.

«إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ» و تعبیر به من نفرمود پس اینها خارج هستند و مراد اصنام و اشباه آنها از جمادات و نباتات هستند.

و ثانیا در دو آیه بعد می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ».

و ثالثا خطاب به اهل مکّه است که بت می پرستیدند.

(حَصَبُ جَهَنَّمَ): حصب وقود جهنّم است به زبان ما گیرانه چنانچه در جای دیگر می فرماید: «فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ» بقره آیه 22.

و نیز می فرماید در سوره تحریم: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ ... الآیه».

اشکال: چه فایده دارد جمادات را مثل اصنام را در جهنّم بردن؟- جواب: اوّلا برای زیادتی حسرت عبده آنها.

و ثانیا وقود خود سوزنده آنها است که همین بتها که امید به آنها داشتید شما را می سوزانند.

(أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ): که آنهایی که در حکم مشرکین هستند مثل مخالفین که در جامعه می فرماید:

«و من خالفکم مشرک»

وارد می شوند بلکه غیر مؤمن هر که هست و هر چه هست وارد می شوند.

(مسألة: خلود از ضروریّات دین اسلام است و منکر آن کافر است مثل بسیاری که منکر خلود شدند، یهود گفتند: «وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً» بقره آیه 74. و مثل بعض حکما که گفتند:

آیات دالّه بر خلود مطلق است و مقیّد شده به آیه شریفه: «فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ ...

الایه» هود آیه 108.

لکن جواب اوّلا: این جمله اشاره به خلود است و کنایه باو.

و ثانیا: سماوات و ارض هم همیشه باقی هستند و لو صورت آنها تغییر کند چنانچه می فرماید:

«وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ» زمر آیه 67. و می فرماید:

«یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ» ابراهیم آیه 49. و غیر اینها مثل: «إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ ... الآیات» و امثال اینها.

و بالجمله موادّ اصلیّه آنها باقی است و لو صور شخصیّه و نوعیّه آنها تغییر کند، و مثل شیخیّه که گفتند: پس از چندی طبیعت آنها آتشی می شوند و از آتش لذّت می برند، و اگر آنها را خارج کنند اذیّت می شوند، و مثل عرفاء که گفتند: تمام برمی گردند چه اهل بهشت و چه اهل جهنّم به ذات اقدس حقّ که مثنوی می گوید:

از جمادی مردم و نامی شدم و از نموّ مردم به حیوان سر زدم

مردم از حیوانی و آدم شدم پس چه ترسم کی ز مردن کم شدم

بعد از آن هم من بمیرم از بشر سر بر آرم از ملائک بال و پر

بعد از آن هم از ملک پرّان شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم

پس عدم گردم عدم چون ارغنون گویدم اللَّه انا الیه راجعون

ص: 246

اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ»

مؤمن آیه 50.

(أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ): و امّا کسانی که بدون ایمان از روی تقصیر از دنیا روند مشمول آیات قبل هستند و لو اعمال صالحه و اخلاق حسنه داشته باشند، غایة الامر درکات عذاب آنها در جهنّم مختلف باشد.

و امّا اگر از روی قصور باشد نه اهل جنّت و نه اهل نار.

و ما در مجلّد سوّم کلم الطّیّب از صفحه 151 تا صفحه 165 شانزده صفحه آنچه در خور استعداد خود بود از استفاده از آیات شریفه و اخبار آل اطهار از نعم بهشتی هر دو قسمت را بیان کرده ایم مستدعی است رجوع بآنجا بفرمائید از وضع تفسیر خارج است.

(خالِدُونَ): نه فقط خلود اهل بهشت در بهشت باشد بلکه جمیع نعم بهشتی همیشه باقی است کم نمی شود بلکه می فرماید: «لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ» ق آیه 36: اللهمّ ارزقنا.

سایه عرش پای منبر وسیله که حضرت رسالت بر عرشه آن نشسته، و زیر لواء حمد که بدست امیر المؤمنین است و کنار نهر کوثر و وزیدن نسیم بهشت که تمام انبیاء و اولیاء و ملائکه و مؤمنین که «سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی هستند اینها خردلی از اهوال قیامت محزون نیستند بلکه مسرور و فرحناک می شوند.

و فزع اکبر و حزن و اندوه برای کسانی است که در طرف چپ محشر هستند، زمین مثل کوره حدّادی می جوشد، خورشید یک نی بالای سر آنها می تابد، آتش دور آنها را حلقه می زند، هفت طبقه ملائکه عذاب دور آنها را میگیرند.

و اینها کفّار و مشرکین و اهل ضلالت و غیر مؤمنین هستند و معاندین، ملائکه مؤمنین را ملاقات می کنند و سلام می دهند، و بشارت بدخول جنّت و تحف و هدایا برای آنها می آورند چنانچه می فرماید: «وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ» زمر آیه 73.

بلکه همان موقع که از قبر خارج می شوند ملائکه می آیند با ناقه های بهشتی و حلل بهشتی و بشارت بآنها می دهند رزقنا اللَّه.

آسمانها مثل نقره است و کواکب در آنها مثل میخ کوفته شده و تمام آنها دور کره زمین چرخ می خورند لذا می گویند:

آسمان مثل لوله کاغذ می شود کنار صحرای محشر می افتد. و چون این قول بسیار سخیف و با استکشافات امروزه سازش ندارد و باطل است، و مفسّرین هم وجوهی گفته اند که بنظر تمام نیست، تحقیق مطلب که هم از این آیه استفاده می شود و هم از آیات دیگر، و هم از اخبار اینکه آسمانها یک هوا و فضای لطیف است که از هوای ما و فضای ما لطیف تر است، و در ابتداء امر بصورت دخان و دود بود چنانچه می فرماید: «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ» فصّلت آیه 10.

و در قیامت هم بر می گردد به همان حالت دخانیّت چنانچه می فرماید:

«فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِینٍ» دخان آیه 9.

و ممکن است بلکه بعید نیست که تعبیر به دخان کنایه و اشاره باشد به تاریکی و ظلمت که قبل از خلقت شمس و قمر و سایر کواکب این فضای وسیع تاریک بوده مثل دود بنظر می آید، و در قیامت که شمس و قمر و سایر کواکب نور آنها گرفته می شود نیز تاریک می شود مثل دود.

(یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ)، طوی بمعنی فناء و تغییر است که این فضا بصورت دخانیّت در می آید چنانچه در تفسیر علی بن ابراهیم می گوید: «نطویها نفنیها و تتحوّل دخانا».

(کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ): در تفسیر علی بن ابراهیم می گوید:

«السجلّ اسم الملک الّذی یطوی الکتب»

و این مأخوذ است از خبری که در برهان مسندا از زراره نقل نموده از حضرت صادق علیه السلام که فرمود: ملکی است نامش اسماعیل و سیصد هزار ملک در تحت فرمان او هستند، و اعمال بنده گان را می نویسند و می برند بالا، ملکی است نامش سجلّ است می گیرد و فقط اعمال خیر و شرّ را ثبت می کند و بقیه را رها می کند.

ص: 252

(کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ): ظاهرا اشاره به همان خلقت سماء است که در اوّل دخان بود و سپس هم دخان می شود، و ممکن است اراده تمام مخلوقات باشند که گفتند: «کلّ شی ء یرجع الی اصله».

انسان و حیوان از خاک خلق شدند و در خاک می روند و از خاک بیرون می آیند، «مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری طه آیه 57.

(وَعْداً عَلَیْنا): تخلّف پذیر نیست (إِنَّا کُنَّا فاعِلِینَ): البته تحقّق پیدا می کند.

و زبور بمعنی نوشته است چنانچه می فرماید: «وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ» قمر آیه 52.

و انجیل که همان زمان طفولیّت عیسی علیه السلام نازل شد که می فرماید: إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا» مریم آیه 31.

فقط قرآن بنحو تلاوت و قرائت بر پیغمبر نازل شده که صدق کلام می کند لذا می گویی: کلام اللَّه و لو اسم کتاب بر او صادق است و اسم لوح: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ» واقعه آیه 76.

«بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ» بروج آیه 76.

(مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ): بعضی گفتند: تورات بوده، بعضی گفتند: کتب و صحف انبیاء سلف، بعضی گفتند: لوح محفوظ. لکن بنظر می رسد که بیان انبیاء بوده که بشارت به وجود پیغمبر اسلام و ائمه اطهار و خروج مهدی و دوره رجعت باشد به امم خود چنانچه در آیه شریفه: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ (الی قوله) وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ» آل عمران آیه 75 شرحش گذشت.

(أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ): این آیه یکی از آیات دالّه بر ظهور مهدی (عج) و رجعت ائمه است.

که خداوند دشمنان شما را هلاک می کند و زمین را از لوث کفّار و فسقه و ظلمه پاک می کند و سر تا سر دنیا را در اختیار شما می گذارد.

(إِنَّ فِی هذا): اشاره به آیه قبل است که در کتاب زبور و در اخبار انبیاء وعده فرموده که: «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ» که در قرآن مجید و لسان نبی و ائمّه علیهم السلام به شما ابلاغ فرموده.

(إِنَّ فِی هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدِینَ): مراد از عابدین مؤمنین هستند که اعمال صالحه و عبادت پروردگار و تقوای از معاصی دارند.

اشکال: مؤمنین که در ظهور حضرت مهدی وارث زمین می شوند که:

«یملأ الارض قسطا و عدلا بعد ما ملئت ظلما و جورا»

غیر این مؤمنین زمان نبیّ و ائمّه و دوره غیبت هستند که گرفتار ظلم کفّار و فسّاق و ظلمه هستند.

جواب: همین دلیل بر رجعت است که آنها زنده می شوند و از ظالمین به آنها انتقام می کشند که در اخبار رجعت داریم که:

«من محض الایمان محضا»

برمی گردند، ائمّه و اصحاب آنها و سایر مظلومین زنده می شوند و تمام دنیا را مالک و متصرّف می شوند، و عمر طولانی دارند حتی دارد کسانی که کشته شده اند بمرگ طبیعی از دنیا می روند و کسانی که بمرگ طبیعی مرده اند بدرجه رفیعه شهادت نائل می شوند.

جواب: مکرّر گفته ایم که: رحمت الهی وسعت کلّ شی ء چنانچه صریح آیه است ولی قابلیّت محلّ هم شرط است پس کسی که قبول رحمت نکند و خود را از این فیض محروم کند خود به خود ظلم کرده. بعبارة دیگر مقتضی از هر جهت تمام است ولی مانع از طرف مشمول است وجود مقدّس نبوی بر سر تا سر عالم جنّ و انس تا قیامت مبعوث شده و آنچه صلاح دنیا و آخرت آنها بوده ابلاغ فرمود که می فرماید: «ما من شی ء یقربکم الی الجنّة و یبعّدکم عن النار الا و قد امرتکم به و ما من شی ء یقرّبکم الی النّار و یبعدکم عن الجنة الا و قد نهیتکم عنه».

بعلاوه بلاهایی که بر امم سابقه نازل می شد از این امّت برداشته شده بلکه مسأله شفاعت او و اهل بیتش دنیا و آخرت و برزخ و توسّلات به آنها چه اندازه توسعه دارد و خداوند چه اندازه تفضّل بر بنده گان خود کرده که همچو پیغمبری برای آنها فرستاده که بفرماید:

(وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ) بلکه بمقتضای اخباری که داریم

«لو خلت الارض طرفة عین عن الحجّة لساخت باهلها و لماجت بأهلها»

الآن این زندگانی کفّار و مشرکین و بهره برداری از دنیا تصدّق سر این خاندان است.

مثل قوم نوح هود صالح ابراهیم لوط شعیب موسی عیسی محمّد صلّی اللَّه علیه و سلم. و از امیر المؤمنین است که می فرماید: «اوّل الدین معرفة اللَّه و کمال معرفته توحیده ... (الی آخر الخطبة)».

و از حضرت رضا علیه السلام در حدیث سلسلة الذهب در نیشابور فرمود:

«کلمة لا اله الا اللَّه حصنی و من قالها دخل فی حصنی و من دخل فی حصنی امن من عذابی».

و از این حدیث استکشاف می شود که اصل دین همین است و باقی عقاید حقّه از شرائط او است که فرمود:

«بشرطها و انا من شروطها»

: و گفتیم: توحید پنج قسم است ذاتی صفاتی افعالی عبادی نظری.

(أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ): انّما از ادات حصر است یعنی منحصر است اله و معبود شما به اله واحد که مفاد کلمه طیّبه (لا اله الا اللَّه) است. و گفتیم:

این کلمه سه دلالت دارد مطابقتی توحید عبادتی، التزامی سایر اقسام توحید، اقتضایی سایر امور اعتقادیّه و تکالیف دینیّه که مفاد.

(فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ): است که باید تسلیم او امر و دستورات او باشید.

اشکال: شما شیعیان می گوئید: پیغمبر و ائمّه علیهم السلام عالم بما کان و ما یکون هستند و در دعای ندبه می خوانید:

«و علّمته علم ما کان و ما یکون الی انقضاء خلقه».

جواب: مکرّر گفته ایم که دو لوح داریم محفوظ و محو و اثبات آنچه تغییر پذیر نیست در لوح محفوظ است و اینها میدانند مثل اصل قیامت و ظهور مهدی و رجعت و بعض خصوصیات آن و آنچه قابل تغییر است مثل زمان ظهور و رجعت و قیامت که قابل تعجیل و تأخیر است و امثال اینها در لوح محو و اثبات است و علم آن مختص به خدا است.

لذا می فرماید: اصل ما توعدون را می دانم ولی قرب و بعدش معلوم نیست چه موقع وقوع پیدا می کند.

باید با این منافقین معامله اسلام کرد تا ما دامی که نفاق آنها ظاهر نشود.

نظر باین که قبلا تذکّر دادیم که حضرت رسالت پیغمبر رحمت بود و نفرین در حقّ قوم نمی کرد در اینجا که مشرکین در مقام اذیّت باو و مؤمنین برآمدند، و گفتیم: جهادهایی که حضرت با آنها داشت تماما دفاعی بود آنها حمله می کردند و در همچه موقع امر را به خدا واگذار نمود.

(قالَ رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِّ): یعنی هر چه صلاح میدانی و حکمت اقتضا میکند با اینها معامله فرما اگر قابل هدایت هستند آنها را هدایت فرما که مکرّر دعا می کرد:

«اللّهمّ اهد قومی فانّهم لا یعلمون»

و اگر قابل نیستند دفع شر آنها را از أهل ایمان به هر نحوی میدانی بفرما.

(وَ رَبُّنَا الرَّحْمنُ الْمُسْتَعانُ) این جمله بقرینه (عَلی ما تَصِفُونَ) کلام با قوم است بلکه آنها هدایت شوند که پروردگار ما رحمن است در دنیا و آخرت و بنده گان خود را اعانت می فرماید به نعم و تفضّلات، و تا قابلیّت هدایت داشته باشند آنها را عذاب نمی کند.

(عَلی ما تَصِفُونَ): یعنی بالاتر و بزرگتر است از آنچه که شما توصیف می کنید که برای او شریک قرار می دهید، و ملائکه را دختران او می دانید و عزیر و عیسی را پسران او می شمارید و هزارها کفریّات دیگر در حقّ او می گوئید.

تم بحمد اللَّه سورة المبارکة الانبیاء و الحمد للَّه أولا و آخرا، و صلی اللَّه علی محمّد و آله، و اللعن علی أعدائه و أعدائهم.

ص: 260

مراتب تقوی را مکرّر تذکّر داده ایم:

1- تقوی از ادیان باطله و عقاید فاسده و مذاهب سخیفه و طرق ضالّه که مرادف با ایمان است و شرط صحّت کلّ عبادات است.

2- از معاصی کبیره که مورث استحقاق عذاب و موجب زوال ایمان یا ضعف ایمان و تسلّط شیطان و سیاهی قلوب و مفاسد دیگر می شود.

3- از کلیّه معاصی صغارها و کبارها.

4- از لهویّات و لغویات و زخارف دنیوی و اشتغال باموری که باعث سلب توفیق می شود.

5- از اخلاق رذیله و صفات خبیثه و ملکات قبیحه.

6- از اشتغال و توجّه بغیر خدا.

(إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیْ ءٌ عَظِیمٌ): اخبار بسیاری در أوضاع قیامت و زلزله آن- روز از أمیر المؤمنین و حضرت صادق (ع) و از پیغمبر أکرم (ص) در برهان و مجمع و غیر اینها نقل کرده اند که أکثر مطالبش مأخوذ از آیات شریفه است مثل:

«یَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً» دهر آیه 10 «یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً، دهر آیه 7: «یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ وَ کانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلًا» مزمّل آیه 14 «یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ الی آخر الآیات» نازعات آیه 6- 14 و: غیر اینها از آیات راجعه باحوال قیامت، و از این آیات استفاده می شود که دو زلزله داریم یکی آنکه موجب می شود که دنیا آخر شود و تمام أرواح از قالب خارج شوند، و دیگر آنکه تمام زنده شوند و مبعوث گردند و هر دو را در این آیه شریفه اشاره دارد، و هر دو از أشراط قیامت است، و صدق می کند زلزله ساعت و خداوند به عظمت یاد فرموده.

امّا زلزله أولی یک مرتبه تمام می میرند کوه ها از هم پاشیده می شود تمام کرات جوّیّه از حرکت می افتند و بیکدیگر نزدیک می شوند و نور خورشید و ماه و کواکب گرفته می شود و دریاها خشک می شود و سایر آثار دیگر که می فرماید:

ص: 262

(وَ لکِنَّ عَذابَ اللَّهِ شَدِیدٌ

): زمین مثل کوره حدّادی، شمس یک نی بالای سر آنها، آتش اطراف آنها را احاطه کرده، ملائکه عذاب دور آنها حلقه زده اند، سرائر آنها ظاهر شده با صورت سیاه وارد شده اند و غیر اینها از احوال روز محشر.

مبلّغین سوء و هر کدام دستوراتی دارند و توابع آنها هم بسیارند.

داده، و قدرت نمایی که خداوند در مورد شما فرموده که أوّلا (فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ): که آدم پدر بزرگ شما را و حوّا مادر بزرگ شما را از خاک که یک جمادی بیش نبود خلق فرمود، و طینت شما را از علّیّین یا از سجّین گرفته و این حبوبات و فواکه از خاک بیرون آمده نطفه شما را خلق فرموده در صلب آباء و ارحام امّهات که اصل تمام شما از خاک است.

(ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ): که نطفه پدر و مادر را مخلوط و ممزوج نمود در رحم مادر که می فرماید: «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ» دهر آیه 2.

(ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ): که خون بسته است.

(ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ): که گوشت جویده است.

(مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ): بعضی را در همان حال مضغه سقط می فرماید و بعضی را صورت انسانیّت می دهد.

(لِنُبَیِّنَ لَکُمْ): بر این انقلاب صور.

(وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ): مدّتی در رحم منزلگاه شما قرار دادیم.

(إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی) أقل آن شش ماه و أکثر یک سال و نوعا نه ماه.

(ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلًا): و روز بروز رشد و قوّت به شما دادیم.

(ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ): در کمال رشد و قوّت و عقل و شعور رسیدید.

(وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی): در همان حال کمال حدود چهل سالگی.

(وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی أَرْذَلِ الْعُمُرِ) که از شصت ببالا روز بروز در ضعف و تنزّلات جسمانی و روحانی سیر می کنید، و از حضرت صادق (ع) است فرمود:

«أرذل العمر مائة سنة».

(لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً): فراموشی زیادی پیدا می کند، دانستنی ها را از دست می دهد، اشتباهاتی می کند عقلش ضعیف می شود، ادراکاتش کم می شود، چشم نمی بیند گوش نمی شنود، زبان تکلّم نمی کند، دست قوّت حرکت ندارد،

ص: 267

پا از سیر می افتد، امراض باو متوجّه می شود. لکن بعضی عقل و شعور آنها کاملتر می گردد.

خداوندی که این تبدّلات مادّی و معنوی و صورت نوعیّه و جنسیّه را قدرت فرمایی کرده قدرت ندارد که از خاک و استخوانهای پوسیده دو مرتبه شما را زنده کند؟ این نسبت بحال خود شماها.

دلیل دیگر: نظر به زمین کنید چگونه زنده می شود مرده شما هم دو مرتبه زنده می شود.

(وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً) ساده و خشک و مرده.

(فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ): که بمنزله نطفه در رحم زمین باران قرار می گیرد و از این آب و خاک.

(اهْتَزَّتْ): زمین به حرکت می آید و تکان می خورد و حمل پیدا می کند.

(وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ): مثل طفلی که از رحم خارج شود.

(مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ): بحدّ رشد و کمال می رسد هر صنفی بنحو مخصوصی بعضی به گلها و ریاحین، بعضی حبوب، بعضی فواکه، بعضی ادویه جات.

و (بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ): اشاره به مقام واجب الوجودی است.

آنکه نمرده است و نمیرد تویی آنچه تغیّر نپذیرد تویی

(وَ أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتی دو صفت از صفات فعلیّه محیی و ممیت است.

وَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ): نسبت به تمام ممکنات از ثری تا ثریّا.

(لَهُ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ): ذلّت و خفّت و خواری از قتل و سایر بلیّات چنانچه در امم سابقه و در همین امّت بسیار مشاهده شده.

(وَ نُذِیقُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَذابَ الْحَرِیقِ).

واضح و روشن، بسیاری هستند یک روز مسلمان و یک روز کافر، یک روز دوست و یک روز دشمن پا بند به دین نیستند.

(وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ): حرف بمعنی طرف و جانب است تا باو احسان و محبت می کنی مرید و مخلص و بنده است همین که کوتاهی کردی دشمن و بدبین می شود و برمی گردد.

(فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ): احسان و تفضّل و انعام باو فرمود:

(اطْمَأَنَّ بِهِ) قلب او آرام می گردد و بنده گی و عبادت می کند.

(وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ): امتحان فرمود به انحاء امتحانات برمی گردد.

(انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ): البته خداوند بنده گان را امتحان می کند: «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ» مثل امتحاناتی که بعد از رحلت پیغمبر صلّی اللَّه علیه و سلم شد که فرمودند:

( «ارتدّ النّاس بعد رسول اللَّه الّا اربعة او خمسة».)

و مثل امتحان اهل کوفه با حسین علیه السلام و امتحان اصحاب حضرت حسن (ع) و هزارهای دیگر چون ایمان در آنها رسوخ نکرده و از ترس یا طمع ایمان آورده بودند و امروز هم امتحانات بسیار است.

(خَسِرَ الدُّنْیا): که بی ایمان از دنیا می روند.

(وَ الْآخِرَةَ): که بعذاب ابدی گرفتار می شوند.

(ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ): و اینها که بر می گردند دو قسم هستند یا مشرک و کافر می شوند، یا شاکّ و متحیّر می گردند چنانچه در اخبار از ائمّه دارد.

نفعی باو نمی دهد، این است آن گمراهی بسیار دوری.

(یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ): شامل تمام کفّار می شود از مشرکین که توجّه بغیر خدا دارند و عبادت آنها را می کنند و می گویند: «ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی زمر آیه 4. و یهود که آدم و عزیر را ابن اللَّه گفتند، و نصاری که قائل به تثلیث شدند، و کسانی که ملائکه را بنات اللَّه دانستند، و غلات که انبیاء و اوصیاء را پرستش کردند، و کسانی که در حکم با آنها شرکت دارند از اهل ضلال، و کسانی که به باب و بهاء و امثال آنها توجّه کردند یا خدا گفتند یا پیغمبر شمردند.

(ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ) چون امری در عالم اتّفاق نمی افتد تا مشیّت حقّ تعلّق نگیرد: «وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِکَ قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ» نساء آیه 80. ضرر و نفع بدست او است و اینها یا جماد صرف هستند یا حیوان یا ممکن محتاج، بلی آنچه در تحت اختیار عبد است افعال اختیاریه از عبادات و معاصی و امور مباحه و دعاء و طلب حاجت و شفاعت آن هم باذن الهی.

(ذلِکَ): این عبادت و دعوت به غیر خدا.

(هُوَ الضَّلالُ الْبَعِیدُ): در حدیث قدسی است فرمود:

«و عزّتی و جلالی لا قطعن امل آمل غیری»

اینها یا منکر توحید عبادتی یا منکر توحید افعالی شدند و ضلالت آنها بسیار دور از رحمت است.

بد مولی و ناصری است، و هر آینه بد صاحب و معاشر و رفیق است.

اشکال: در آیه قبل فرمود: نه ضرر دارد و نه نفع و از این آیه استفاده می شود که هم ضرر دارد هم نفع و لکن ضررش اقرب من نفع او است.

جواب: در آیه قبل تعبیر به ما کرده و در این آیه تعبیر به من، و مشرکین دو دسته هستند یک دسته عبده اصنام و حیوانات و غیر ذوی العقول هستند مثل آتش و شمس و قمر و کواکب و امثال اینها این قسمت هیچگونه نفعی و ضرری در آنها نیست، و یک دسته عبده مثل فرعون و شدّاد و کسانی که دعوی الوهیّت کردند مثل اینکه گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی نازعات آیه 24. یا گفت: «لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ» شعراء آیه 28. و امثال اینها و لو یک نفع جزئی در دنیا برای عبده خود داشته باشند از حیث مال و جاه لکن ضرر آنها در دنیا به نزول بلیّات و در آخرت بعذاب شدید اقرب و اشدّ و عظیم تر است که در دنیا بفرماید: «فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آیاتٍ مُفَصَّلاتٍ» اعراف آیه 130. و سایر بلیّات، و در آخرت بفرماید: «یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ» هود آیه 100 یا بفرماید:

«یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ (الی قوله) وَ أَضَلُّ سَبِیلًا» اسراء آیه 73 و 74. و امثال اینها لذا می فرماید: (یدعوا لمن ضره اقرب من نفعه لبئس المولی): که تصوّر کردند که این آلهه آنها را یاری می کنند و نجات می دهند.

(وَ لَبِئْسَ الْعَشِیرُ): هم صحبت و معاشرت و محبّت می کنند و با آنها محشور می شوند:

«من احبّ حجرا حشره اللَّه معه»

«إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ» انبیاء آیه 97 و گذشت تفسیر آن.

ص: 274

که در خلال این مدّت رسالت حضرت چه در مکه بود و چه هجرت به مدینه فرمود چه اندازه حیله ها و نقشه ها کشیدند که حضرت را بقتل رسانند در مکّه و در جنگ بدر و حنین واحد و غیر اینها و اساس اسلام را از بین ببرند خداوند روز بروز عظمت اسلام را زیادتر می فرمود و بر نصرت حضرت می افزود و غیظ آنها بیشتر می شد خدا می فرماید: اگر از غیظ خود را هلاک کنید تمام حیله های شما بر ضرر و ضعف شما افزوده می شود در مقابل قدرت خدا نمی توانید عرض اندام کنید.

آیات و اخبار بر خلاف آن نباشد و اینها را محکمات می نامند و امّ الکتاب: «مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ».

و اما متشابهات تأویل آنها باید از معصومین و راسخین در علم برسد.

(وَ أَنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یُرِیدُ): و بالجمله مطالب حقّه ادلّه واضحه روشن دارد چه در باب عقاید و اخلاق و فروع از عقل و نقل از قرآن و اخبار و ضرورت و اجماع و حجّت از هر جهت تمام است. لکن هر که قابلیّت هدایت دارد خداوند او را هدایت می فرماید و هر که از قابلیّت افتاد او را به خود واگذار می کند چنانچه معامله خداوند نسبت بجمیع مخلوقات همین است حتی در نباتات هر چه قابلیّت رشد دارد باو افاضه می شود، و هر چه از قابلیّت افتاد او را رها می کند.

به صائب بن شیث بن آدم می دهند و بر دین او هستند بعضی گفتند: بر دین نوح هستند و بعد از او احدی از انبیاء را قبول ندارند و از نوح هم برگشتند، بعضی گفتند: عبده ملائکه هستند. لکن از حضرت صادق علیه السلام حدیث نقل شده که فرمود: تعطیل انبیاء و رسل و کتب نمودند احدی را معترف نشدند و بلا شریعت و لا کتاب و لا رسول بودند.

تنبیه: اکثر اهل امروزه در اطراف دنیا و ممالک متعدّده صاحب این مسلک هستند.

(وَ النَّصاری : که نسبت به عیسی می دهند.

(وَ الْمَجُوسَ): که خود را منسوب به ابراهیم می دانند و آتش پرست و خورشید و ماه پرست هستند.

(وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا): بت پرستان و گوساله و گاو و درخت پرستان هستند.

(إِنَّ اللَّهَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ): و لو در دنیا مختلط هستند و مراودات و معاشرات و واردات و صادرات و معاملات با یکدیگر دارند ولی در قیامت از هم جدا و هر کدام به جزاء خود نائل می شوند.

(إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ): خدا حاضر و ناظر و علیم و خبیر بتمام اینها است و شاهد بر افعال و اقوال و بواطن و ظواهر آنها است.

تنبیه: مذاهب باطله منحصر به مذکورین غیر مؤمنین نیست الآن در میانه مسلمین چه اندازه مذاهب مختلفه است بلکه در یهود و نصاری و مجوس هم مسالک مختلفه دارند، حق یکی است و باطل هزار.

ص: 279

است و مشاهده می کند و افعال و اقوال آنها را می فهمد.

(أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ): ملائکه و روحانیّون و حمله عرش و حوران و غلمان بهشتی تماما.

(وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ): اهل ایمان از جنّ و انس.

(وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ): یعنی جنس شجر که شامل تمام اشجار شود.

(وَ الدَّوَابُّ): از طیور و وحوش و انعام و حشرات.

(وَ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ): از انبیاء و اولیاء و اهل ایمان.

(وَ کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ): از مشرکین و کفّار و من فی حکمهم، غایة الامر سجده هر کدام بنحو مناسب خود او است، و در شریعت سجده نماز و شکر و سجده تلاوت و سجده سهو و سجده فراموش شده و سجده خضوع و خشوع تشریع شده وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ و کسی را که خداوند خوار کند پس نیست برای او کسی که اکرام کند او را.

(وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ): اهانت خدا انحایی دارد امّا در دنیا بسا بنده را به خود وا می گذارد: «فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ) زخرف آیه 83.

و بسا آلوده به مال و جاه و زخارف دنیوی می کند: (إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ) آل عمران آیه 172. و بسا به ابتلائات دنیوی از فقر و مرض و گرفتار ظالم و فراق احبّه و سایر ابتلائات: «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ)

ص: 281

کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ) شوری آیه 49.

«إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» رعد آیه 12. بسا به عذابهای مهلکه چنانچه بر امم سابقه نازل شده.

و امّا در آخرت بعد از رحمت، لعن، عدم تکلّم با آنها، سختی جان دادن، عذاب قبر، عالم برزخ، اهوال قیامت، عذاب جهنّم، و سایر عقوبتها.

(فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ): که او را از این نوع گرفتاری ها نجات دهد نه در دنیا و نه در آخرت و باو عنایتی نماید.

(إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ): کسی را قدرت نیست در مقابل خدا عرض اندام کند هر چه حکمتش تقاضا کند از رحمت و عذاب نجات و هلاکت می کند.

دارد که در مورد مخاصمه دو دسته بعد از رحلت پیغمبر درباره امیر المؤمنین دوستان او با دشمنان او، در بعض اخبار دارد کفار یهود با مسلمین در حقّانیّت دین اسلام و بطلان آن. و مکرّر گفته ایم که اخبار بیان مصادیق می کند منافی با اطلاق نیست، مراد اهل حقّ و اهل باطل هستند چه از مشرکین و سایر کفّار و اهل ضلالت با موحدین و مؤمنین و ارباب هدایت دائما خصم یکدیگر هستند و با یکدیگر مخاصمه می کنند و جمله بعد هم قرینه بر این دعوی است که می فرماید:

(فَالَّذِینَ کَفَرُوا) و ضلّوا.

(قُطِّعَتْ لَهُمْ): یعنی بریده و دوخته شده است برای آنها.

(ثِیابٌ مِنْ نارٍ): که اگر یکی از آن لباس ها را در دنیا بیاورند تمام هلاک می شوند.

(یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ): آب می شود آنچه در شکم آنها است از امعاء و غیر آنها.

(وَ الْجُلُودُ): پوست بدن آنها سوخته و در هم کشیده می شود.

عقارب و غیر اینها بلکه گفته شده که این نحو تشبیهات برای این است که زائد بر این را درک نمی کنیم، لکن عذاب الهی شدید و الیم و مهین است لا یدرک و لا یوصف چنانچه نعمای الهی در بهشت هم همین نحو است لا یدرک و لا یوصف.

تنبیه: در جمله قبل بلفظ مجهول فرمود: (أُعِیدُوا) و در جمله بعد بلفظ امر (وَ ذُوقُوا): برای این است که بر گردانیدن آنها بتوسّط مقامع من حدید است تکلّمی با آنها نمی شود، و در این جمله خطاب است و قائل را ذکر نفرموده.

زیرا از ظاهر آیه استفاده می شود که ملائکه در دست آنها عمود است بر فرق آنها می زنند و می گویند: بچشید عذاب سوزنده را این آیات راجع به یکی از خصمان است که اهل عذاب هستند از کفّار و سایر طبقات و امّا خصم دوّم می فرماید:

بلکه مجرّد قابلیّت را دارند و خداوند بفضل و کرمش به آنها تفضّل می فرماید حتّی الانبیاء و الاولیاء. زیرا اگر عبادت جنّ و انس را داشته باشند تقابل با نعم الهیّه نمی کند و از اداء شکر آنها بر نمی آیند چه رسد طلبکار هم باشند.

(الَّذِینَ آمَنُوا): به جمیع عقاید حقّه و ضروریّات دین و مذهب و ثبات ایمان تا آخر عمر.

(وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ): از اتیان به واجبات و عمل به وظایف شرعیّه.

(جَنَّاتٍ) از تمام جنت های ثمانیه.

(تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ) انهار اربعه.

(یُحَلَّوْنَ فِیها): زینت می کنند خود را در بهشت.

(مِنْ أَساوِرَ): گردن بند، بازوبند، دستبند.

(مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً): از طلا و جواهرات مثل مروارید، زبرجد، زمرّد، یاقوت، درّ، فیروزه، عقیق و امثال آنها.

(وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ): البسه استبرق، سندس، حریر، ابریشم و غیر این ها از نعم بهشتی سریر بهشت، قصرهای بهشت، فرش آنها فواکه ریاحین اطعمه اشربه و ما فوق اینها رضای الهی، حشر با انبیاء حوران بهشتی غلمانهای آنها الی ما شاء اللَّه- اللّهمّ ارزقنا-.

به اهل بهشت می فرماید چنانچه در آیات شریفه دارد مثل: «ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ» حجر آیه 46. و: «ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ» ق آیه 33. و: «تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ» ابراهیم آیه 28. و: «تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ» احزاب آیه 43. الی غیر ذلک از آیات.

لکن ظاهر این است که راجع به دنیا است و از صفات مؤمنین است به قرینه لفظ هدوا که اینها هدایت شده اند بقول طیّب که دین حقّ باشد، و بر طبق این معنی اخباری از ائمّه داریم. از حضرت باقر علیه السلام است در جمله.

(وَ هُدُوا إِلی صِراطِ الْحَمِیدِ): می فرماید:

( «هو و اللَّه هذا الامر الذی انتم علیه»)

و از حضرت صادق علیه السلام است در جمله:

«و هدوا الی الطیب من القول الی امیر المؤمنین».

و در تفسیر علیّ بن ابراهیم است در جمله اوّل الی التوحید و در جمله دوّم الی الولایة. بناء علی هذا مراد از طیّب قول شهادت به توحید و نبوّت و ولایت و سایر عقاید حقّه مطابق مذهب اثنی عشریّه و مراد از صراط حمید اعتقاد و مشی بر این طریقه مستقیمه است.

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا): کفّار مکّه که مشرکین باشند و مراد رؤساء آنها هستند که.

(وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ): که ضعفاء و زیردستان خود را جلوگیری کردند از تشرّف به اسلام و دین حقّ یا تهدید به قتل و اسارت یا تطمیع به مال و جاه یا بالقاء شبهات.

سؤال: ان الذین کفروا به صیغه ماضی است و یصدّون به صیغه مضارع است و عطف مضارع به ماضی چه معنی دارد؟

جواب: بعضی گفتند: مضارع در اینجا بمعنی ماضی است بدلیل قوله تعالی «وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِیلِ» رعد آیه 33. لکن کفر اینها سابقه دارد قبل از بعثت ولی صدّ سبیل پس از بعثت و دعوت باسلام بود.

(وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ): یعنی صدّ می کنند از دخول مؤمنین در مسجد الحرام از نماز در مسجد و طواف کعبه و اعتکاف در آن و سایر عبادات.

(الَّذِی جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ):

اشکال: اسلام هم جلوگیری کرده از دخول کفّار و مشرکین چنانچه می فرماید:

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا» توبه آیه 28.

جواب: منع آنها برای نجاست آنها است و لذا کلّیه نجاسات عینیّه را نباید داخل کلّیه مساجد کرد مثل کلب و خنزیر و اعیان نجسه چنانچه جنب و حائض و نفساء هم ممنوع هستند از دخول در مسجد الحرام و مسجد النّبی و از مکث در سایر مساجد. و این از احکام مسجد است چنانچه تنجیس مساجد هم حرام است و تطهیر آنها واجب است و از واجبات فوری است.

ص: 288

(وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ و کسی که اراده کند در مسجد الحرام بالحاد بظلم می چشانیم او را از عذاب دردناک.

(وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ): الحاد میل از حقّ است و معنای عامّی دارد کفّار و مشرکین و لا مذهب را ملحد می گویند چون از خدا و رسول برگشتند، و کسانی که اجتماع کردند در مسجد الحرام یا در مدینه برای اعراض از امیر المؤمنین در اخبار ملحد نامیده شده، اسماعیلیّه که در غیبت امام می گویند تکلیف نیست ملاحده شمرده شده مثل قمامیّه که صریحا بحقیر قمام گفت در غیبت تکلیف نیست، و فرق اینها با اسماعیلیّه این است که آنها اسماعیل را امام غایب می دانند اینها حضرت بقیة اللَّه را غایب می گویند.

و الحاد در مسجد الحرام به مراعات نکردن احترام مسجد است به اینکه بزاق در مسجد بیندازند، یا تنجیس کنند، یا ادخال نجاست در آن کنند، یا بدون احرام در مکّه وارد شوند، یا ظلم در مسجد کنند حتّی بحیوانات حتّی بخادم خود بلکه در مکّه معظّمه و لذا بسیاری از علماء سکونت در مکّه را مذموم می دانند برای این که آلوده به بی احترامی نشود. و بر طبق این مذکورات اخبار رسیده در برهان نقل کرده.

(نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ): تمام اینها به عذاب دردناک گرفتار می شوند.

باو این که شرک نیاورد به خداوند متعال هیچ شیئی را و تطهیر کند کعبه معظّمه را برای کسانی که طواف حول کعبه می کنند و قیام به نماز در مقام ابراهیم می کنند و در پیشگاه احدیّت رکوع و سجود دارند.

(وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ): بوّأ بمعنی جای دادن و جاگیر شدن و منزل نمودن است چنانچه می فرماید: «وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ» یونس آیه 93.

«وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً» نحل آیه 43.

«وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً» عنکبوت آیه 58 الی غیر ذلک از آیات.

بعد از آنکه حضرت ابراهیم علیه السلام اسماعیل و هاجر را آورد نزد بیت و عرض کرد: «رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ» ابراهیم آیه 43. خداوند امر فرمود ابراهیم را به بناء بیت که حضرت آدم پی ریزی آن را کرده بود که مفاد:

(مَکانَ الْبَیْتِ) امر آخر آمد:

(أَنْ لا تُشْرِکْ بِی شَیْئاً): حضرت ابراهیم در زمان جوانی شرک نداشت و در مقابل مشرکین دنیا قیام فرمود چه معنی دارد در سنّ پیری خطاب لا تشرک باو بشود؟- ممکن است چون مشرکین مکّه مخصوصا قریش خود را منتسب به ابراهیم می دانستند و می گفتند که دستگاه شرک را از او داریم خداوند بفرماید که: ابراهیم لم یشرک باللّه طرفة عین، و ممکن است مراد شرک در بنای کعبه باشد که بتنهایی بنا کند.

(وَ طَهِّرْ بَیْتِیَ): در این امر خطاب به اسماعیل هم شد در آیه شریفه: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ» بقره آیه 127. «وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ» بقره آیه 125 (لِلطَّائِفِینَ): که از اطراف عالم می آیند برای طواف کعبه

ص: 290

(وَ الْقائِمِینَ) ظاهرا مراد همان عاکفین در سوره بقره باشد، و ممکن است قیام بعبادت و صلوة باشد که یکی از مصادیق آن عکوف است.

(وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ): در پیشگاه عظمت ذات باری تعالی.

و امّا حجّ: 1- احرام از مسجد الحرام حجر اسماعیل یا خلف مقام. 2-

وقوف عرفات از ظهر تا مغرب روز عرفه. 3- بیتوته بمشعر شب عید. 4- رمی جمره عقبه روز عید. 5- ذبح. 6- تقصیر حلق رأس. 7- طواف حج. 8- نماز طواف. 9- سعی صفا و مروه. 10- وقوف شب یازدهم به منی. 11- رمی جمرات ثلاث روز یازدهم. 12- وقوف بمنی شب دوازدهم. 13- رمی جمرات ثلاث روز دوازدهم. 14- طواف نساء. 15- نماز طواف.

(وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ): تمام ناس تا دامنه قیامت صدای ابراهیم را در اصلاب آباء شنیدند هر که لبّیک گفت مشرّف شود هر چه زیادتر گفت زیادتر مشرّف می شود، و تلبیه در حال احرام جواب ابراهیم است.

(یَأْتُوکَ رِجالًا): یعنی پیاده بأرجلهم.

(وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ): عطف به رجالا است یعنی سواره، و ضامر شتر لاغر است یعنی بر شتر سوار. و البتّه این موضوع پیاده و سواره از میقات است و امروز با مراکب دیگر مشرّف می شوند.

(یَأْتِینَ): بیایند از اطراف.

(مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ): راه دور از جنوب و شمال مشرق و مغرب شهری و دهاتی و بادیه نشین به شرایطی که در کتاب حجّ مذکور است.

از بهیمه که انعام باشند پس بخورید از آنها و اطعام کنید بیچاره فقیر را.

(لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ): منافع حجّ بسیار است دنیوی و اخروی از توسعه مال و حفظ از آفات و سلامتی از بلیّات و مغفرت از معاصی و عفو الهی و ارتفاع درجات و زیادتی حسنات و قضاء حوائج و غیر اینها.

(وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ) و در جای دیگر می فرماید: «وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ» بقره آیه 199. در اخبار مختلف ذکر شده در بعض اخبار هر دو را به یک معنی گفتند، در بعضی ایّام معلومات رادم ذی الحجّه و معدودات را ایام تشریق و در بعضی عکس این، چنانچه مجلسی می فرماید: اخبار معتبره دلالت دارد که ایّام معلومات ایّام تشریق است. و بالجمله اذکار دهه ذی الحجّه تهلیلات است:

«لا اله الا اللَّه عدد اللیالی و الدهور الی یوم ینفخ فی الصور»

روزی ده مرتبه و اذکار ایام تشریق تکبیر است:

«اللَّه اکبر اللَّه اکبر- الی قوله- و الحمد للَّه علی ما ابلانا».

در منی عقیب پانزده نماز ظهر روز عید تا صبح سیزدهم و در سایر بلاد عقیب ده نماز تا صبح دوازدهم.

(عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ) بهیمه مطلق حیوانات را بهایم می گویند:

و انعام شتر و گاو و گوسفند و بز است که در منی واجب است نحر و ذبح کردن و یکی از واجبات منی است و در سایر بلاد مستحبّ مؤکّد است.

(فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ): که گفتند: واجب است سه قسمت کند یک قسمت خود خورد، یک قسمت هدیّه کند، یک قسمت بفقرا دهد. و بائس فقیری را گویند که عاجز باشد از سؤال.

به نذرهای خود و باید طواف بکنند به دور خانه عتیق.

(ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ): بسیاری از مفسّرین گفتند: مراد حلق رأس و قصّ شارب و ظفر و حلق عانه و امثال آن که بر محرم حرام بود دیگر حلال می شود مگر سه تا از محرّمات احرام که باقی است. بعضی گفتند: رفع کثافات بدنیّه است به غسل در روز عید. بعضی گفتند: رمی جمرات است در ایّام تشریق و لکن مطلق است شامل جمیع کثافات می شود حتّی کثافات معنویّه به توبه و انابه و اداء حقوق النّاس و حقوق الهیّه و نحو اینها.

(وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ): بعضی گفتند: نذر اضحیّه است زاید بر قربانی، بعضی گفتند: مطلق نذرهایی که کرده است. لکن ظاهر این است که مراد بقیه اعمال حجّ است که حاجی به مجرّد احرام متعهد شده که اعمال حجّ را با تمام رساند از رمی جمرات، بیتوته در منی در لیالی و ایّام تشریق، و آمدن بمکّه برای طواف زیارت و نماز طواف، و سعی صفا و مروه.

(وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ): نوع مفسّرین همان طواف حجّ که طواف زیارتش گویند می گویند: لکن اخبار اهل بیت بلکه ظاهر خود آیه مراد طواف نساء است. زیرا طواف حجّ داخل در «وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» بود.

و چون عامّه طواف نساء ندارند و حجّ تمتّع را منکراند حمل بر طواف حجّ کردند، و این از بدع ثانɠاست که گفت: متعتان کانتا فی عهد رسول اللَّه محلّلتان و انا احرّمهما و اعاقب علیهما متعة النّساء و متعة الحجّ».

و ممکن است بگوئیم بر این که حرام زاده دشمن علی امیر المؤمنین است نظر به این بود که متعه نساء برداشت که کسانی که متمکّن از ازدواج نیستند ناچار دفع شهوت خود را بزنا کنند و کسانی که به حجّ می روند زن بخانه آنها حرام می شود و اولاد آنها حرام زاده می شوند. (المعنی فی بطن الشّاعر) لا یخفی لطفه.

و بیت را عتیق گفتند برای این است که: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ

ص: 294

مُبارَکاً»

آل عمران آیه 90. چون آدم بنا کرد و در طوفان خراب شد و ابراهیم تجدید کرد.

(وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ الْأَنْعامُ): حیوانات حلال گوشت در صورتی که شرایط تذکیه عمل شود مسلم باشد، رو بقبله، تسمیه فری اوداج اربعه با حدید.

(إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ): مثل صید در حال احرام و میته و خون و گوشت خنزیر و قربانی بتها و منخنقه و موقوذه و متردّیه و نطیحه و مأکول سباع و حیوانات حرام گوشت و غیر اینها که در سوره مائده بیان می فرماید.

(فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ): تفسیر شده در اخبار زیادی به شطرنج.

(وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ): تفسیر به غنا شده لکن اینها مصادیق هستند مطلق محرّمات الهیّه رجس است، و مطلق اقوال باطله و محرّمه زور است باید اجتناب کرد.

إِبْراهِیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا وَ لکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»

، آل عمران آیه 60. و نیز می فرماید: «إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ حَنِیفاً وَ لَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ» نحل آیه 121. و نیز می فرماید: «ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً» نحل آیه 124.

و بالجمله حنیف دین حقّ است که آلوده به هیچگونه کثافتی نباشد و همین است فطرت که خداوند انسان را بر آن خلق فرموده، و همین است صراط مستقیم که هیچگونه اعوجاجی در او نباشد.

(غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ): به جمیع مراتب شرک ذاتی صفاتی افعالی عبادتی نظری.

(وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ) به هر مرتبه از شرک.

(فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ): مراد طرف بالا است مکان بلندی که پرتاب شود و هلاک شود که شرک موجب هلاکت است.

(فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ): خطفه اخذ بسرعت است که بمجرّد سقوط طیور او را می ربایند و طعمه خود قرار می دهند.

(أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ): باد تندی او را بلند کند و پرتاب کند.

(فِی مَکانٍ سَحِیقٍ): مکان دوری که هیچ اثری از او باقی نماند. اشاره به عذاب ابدی است که هیچ بوی نجاتی در او نباشد.

تقوای جوارح این است که اعضاء و جوارح را انسان از معاصی باز دارد چشم از نظر بنا محرم، گوش از استماع ملاهی و غیبت، زبان از کذب و سایر معاصی لفظیّه و هکذا بقیه اعضاء.

و تقوای قلوب این است که قلب خالی باشد از عقائد فاسده و اخلاق رذیله.

عمل به شعائر اسلامی داخل در تقوای جوارح است و تعظیم شعائر داخل در تقوای قلب است لذا می فرماید:

(ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ): باین که بزرگ بشمارد و بداند تمام از روی حکمت و مصلحت است و باعث نجات دنیا و آخرت و مورث سعادت و نیل به فیوضات الهیّه است.

(فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ): زیرا تعظیم شعائر امر قلبی است و غیر از عمل بآنها است بسا انسان عمل بوظائف می کند لکن اهمیّتی بآنها نمی دهد و از روی بی میلی و اکراه یا از روی خوف یا رجاء می کند، و بسا نظرش فقط خدا است و بس چنانچه از امیر المؤمنین است:

«ما عبدتک خوفا من نارک و لا طمعا فی جنتک بل وجدتک اهلا للعبادة فعبدتک»

و این معنی این نیست که خوف و رجاء ندارم بلکه عبادت را بر این دو جهت نمی کنم. و کلمه ذلک جمله مستقلّه است اشاره بدستورات قبلی است.

است بدلیل قوله تعالی در چند آیه بعد: «وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ» و مراد از.

(مَنافِعُ) شیر و رکوب او است و مراد از.

(إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی): محلّ هدی است در منی، و بعضی گفتند: جمیع مناسک حجّ است والی أجل مسمّی تا موقع فراغ از اعمال است، و مراد از منافع مثوباتی است که بر هر یک از اعمال حجّ مترتّب می شود، بعضی گفتند: مطلق محرّمات الهی است که معنی تقوی باشد که فرمود: تعظیم شعائر از تقوای قلوب است و لکم فیها منافع فوائد دنیوی است و مثوبات اخروی، و مراد الی اجل مسمّی تا ما دامی که مراعات تقوی می کنید که اگر خدای نخواسته ترک تقوی شد و آلوده بمحرّمات شدند این منافع از دست می رود، بلکه بسا مثوبات اخروی هم از بین می رود و حبط می شود و ظاهر همین است و حمل بر بدنه یا مناسک حج از مصادیق آن است.

(ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ): بعید نیست که مراد اعمال حجّ است و آخر آنها طواف نساء و نماز طواف است که نزد کعبه است و اگر مراد بدنه بود محلها منی است نه بیت عتیق، و اللَّه العالم.

(وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ): از امم ماضیه امّت آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی.

(جَعَلْنا مَنْسَکاً): از برای منسک اطلاقاتی است، اطلاق بر ذبیحه می شود که قربانی باشد، و منسک محلّ ذبح است که در این شریعت منی می باشد. و اطلاق بر افعال حجّ می شود می گویی: مناسک حجّ می فرماید: «فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ» بقره آیه 196، اطلاق بر کلّیه عبادات و وظائف شرعیّه هم می شود، و بر مذهب و طریقت چنانچه در همین آیه 66 می فرماید: «لِکُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً هُمْ ناسِکُوهُ» و اهل عبادت را ناسک می گویند: «قُلْ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» انعام آیه 166.

«لِیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ» ممکن است مراد تسمیه باشد در موقع ذبح که بدون تسمیه حرام است و میته، و ممکن است مراد شکر این نعمت است که خداوند حلال فرموده لحوم انعام را باین که همیشه بیاد خدا باشید و او را عبادت کنید بقرینه جمله بعد که می فرماید:

(فَإِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ): به وحدت حقّه حقیقیّة ذاتیّه که صرف الوجود است اجزاء ندارد بسیط صرف است صفات عین ذات است شریک و عدیل و مثل و ضدّی و ندی ندارد غنی بالذات است، نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال و نه در عبادت، و این عقیده مخصوص به شیعه است و غیر آنها یک نوع شریک را توهّم کرده اند که مکرّر اشاره شده.

(فَلَهُ أَسْلِمُوا): باید تسلیم جمیع اوامر و نواهی او باشید در تشریعیّات و و تسلیم جمیع مقدّرات در تکوینیّات.

(وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ) اخبات سکونت قلب و نفس و خشوع و تواضع است چنانچه در آیه بعد صفات مخبتین را بیان می فرماید.

ص: 300

نبود بلکه انفاق علم می کردند و ابدان خود را در خدمت به جامعه و قوای خود را صرف می کردند، اینها مخبتین هستند.

(فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها): در موقع نحر تسمیه لازم است و لو بکلمه بسم اللَّه باشد.

(صَوافَّ): شتر را باید ایستاده نحر کرد یک پای او را بزانو ببندند و روی یک پا بایستد.

(فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها): که بمیرد و بطرف پهلو بیفتد.

(فَکُلُوا مِنْها): که باید اضحیّه را سه قسمت کرد یک قسمت و لو اندک باشد برای خود و یک قسمت بفقراء و یک قسمت بمؤمنین.

(وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ): که مؤمنین باشند و قناعت دارند هر چه بآنها داده شود.

(وَ الْمُعْتَرَّ): فقراء چه سؤال بکنند چه حال آنها شهادت دهد که اسمش را شاهد حال میگذارند.

(کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ): این نحو ما بدن را مسخّر شما قرار دادیم.

(لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ): لعلّ از جانب خدا بمعنی شاید نیست بلکه بمعنی باشد است که باید شکر گزار باشید.

آنها نیست، این جمله ردّ بسیاری است از حجّاج که از آنها شنیده می شود که این چندین هزار گوسفند که بالغ بر یک کرور می شود چه فایده ای دارد که در بیابان منی کشته شود و متعفّن گردد و از بین برود حتّی بعضی گفتند: که در وطن خود می کشتیم که نفعش بفقراء و بستگان برسد خداوند می فرماید غرض گوشت و خون نیست.

(وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ): که باید امریّه الهیّه را اطاعت کنید و تا قربانی نکنید از احرام خارج نمی شوید و از این مقدار مال صرف نظر کنید حکم اوامر الهیّه را خود می داند حتّی اگر امر رسید از جانب خدا و رسول و امام که باید فرزند خود را ذبح کنی یا خود را سر ببری یا در دریا بیندازی یا از کلیه اموالت خارج شوی واجب است اطاعت و حق سؤال نداری.

«لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ» انبیاء آیه 23.

(کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ): این نحو خدا منّت گزارده و اینها را بر شما حلال فرموده و شما را بر آنها مسلّط کرده و آنها را مسخّر شما فرموده.

(لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ)، بدین اسلام و بیان احکام و ارشاد شما، اشاره به تکبیرات ایّام تشریق است عقیب صلوات.

(وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ): نیکوکاران که بفرامین الهی عمل می کنند مقابل مسیئین که مخالفت می کنند.

می شد از کلّیّه ناس بواسطه وجود مؤمنین در بین آنها، در اخبار دارد که خداوند بواسطه وجود نمازگزاران کان بلاها را دفع می فرماید که اگر تمام تارک الصّلاة شدند عذاب نازل می شود، و همچنین بواسطه اداء زکاة دهنده گان که اگر تمام مانع الزّکاة شدند عذاب نازل می شود، و همچنین حاجیان که اگر تمام تارک حجّ شدند عذاب نازل می شود، بلکه دارد در موقعی که ملائکه به حضرت ابراهیم خبر دادند که ما مأموریم بر قوم لوط عذاب نازل کنیم: «إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمِ لُوطٍ» هود آیه 73. حضرت ابراهیم سؤال کرد که اگر در میان آنها چهل نفر مؤمن باشد عذاب نازل می کنید؟- گفتند: نه. همین نحو کم کرد تا این که اگر یک مؤمن باشد گفتند: نه پس فرمود: «قالَ إِنَّ فِیها لُوطاً قالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیها لَنُنَجِّیَنَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ» عنکبوت آیه 31. از این جمله استفاده می شود که برای خاطر یک نفر مؤمن خداوند عذاب را از کلّیّه بر می دارد حتّی در امم سابقه هم که عذاب نازل می شد اوّل پیغمبر آنها با مؤمنین بیرون می رفتند و خارج می شدند و خدا نجات می داد آنها را سپس عذاب نازل می شد، و در خبر از حضرت صادق علیه السلام است فرمود:

نحن الّذین یدافع اللَّه عنها ما اذاعت شیعتنا».

(إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ): خیانت به خدا شرک و کفر است خیانت به انبیاء خیانت به ائمّه خیانت به مؤمنین، و خوّان صیغه مبالغه است بسیار خیانت کننده، و کفور بمعنی الجحود نسبت بخدا انکار توحید، نسبت بأنبیاء انکار نبوّت، نسبت بائمّه انکار امامت، نسبت بمؤمنین انکار حقّ چه خیانت مالی باشد یا جانی یا دینی و امثال اینها.

ص: 305

فرار کرد بطرف کوفه که یکی از اسامی او غریب الاوطان شد، و حضرت سجّاد را بشام بردند، موسی بن جعفر را ببصره و بغداد، حضرت رضا را بخراسان، حضرت جواد را ببغداد، حضرت هادی و عسکری را بسامرّاء، و حضرت بقیة اللَّه را بغیب تا زمان ظهور. و همچنین علماء شیعه را از مراکز آنها حتی عصر حاضر بزرگان علماء شیعه را از اعتاب عالیات اخراج کردند.

(بِغَیْرِ حَقٍّ): هیچگونه بهانه نداشتند.

(إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ): فقط بهانه آنها ایمان اینها بود که چرا با ما هم مسلک نمی شوید و تابع ما نمی شوید و زیر بار حکم ما نمی روید.

(وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ): در مجاهدت نبوی دفع کفّار و مشرکین بمؤمنین یا القاء خلاف بین خود آنها چنانچه می فرماید: «وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ» مائده آیه 69. و می فرماید: «بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّی» حشر آیه 14. بنی امیّه را ببنی عبّاس بنی عبّاس را بهلاکو و هکذا که اگر نبود این مدافعات.

(لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ): که در امم سابقه مرکز عبادت مؤمنین بود.

(وَ بِیَعٌ): که مرکز عبادت امّت حضرت عیسی علیه السلام بود.

(وَ صَلَواتٌ): یا مراد اصل نماز از بین می رفت یا بقرینه هدّمت مراکز عبادت که اعتاب مقدّسه و اماکن مشرّفه باشد.

(وَ مَساجِدُ): که مرکز عبادت مسلمین است.

(یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیراً): که محال عبادات اهل حقّ و اهل ایمان بوده و هست.

(وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ). البته خداوند یاری می فرماید هر که دین خدا را یاری کند در هر عصر و زمانی حتّی بظهور حضرت بقیة اللَّه انتقام از اعداء انبیاء و ابناء انبیاء و مقتول بکربلا خواهد کشید:

«این الطالب بذحول الانبیاء و ابناء

ص: 308

الانبیاء، این الطالب بدم المقتول بکربلا»

دعاء ندبه.

(إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ): قوی توانا است بر هر چیزی عزیز غالب و مسلّط بر هر چیزی است.

نودی بشی ء مثل ما نودی بالولایة».

(وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ): در دنیا چهار روزی باطل یک جولتی دارد و لکن می فرماید: «إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» اعراف آیه 125. و نیز می فرماید: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ (الی قوله تعالی) وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی طه آیه 132. و نیز می فرماید، «وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» قصص آیه 83.

نیاوردند مگر قلیلی.

(وَ عادٌ): که چه اندازه خداوند بآنها مهلت داد که می فرماید: «إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ» فجر آیه 6.

(وَ ثَمُودُ): که می فرماید: «الَّذِینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ» فجر آیه 8.

(وَ قَوْمُ إِبْراهِیمَ) که چه کردند تا او را در آتش انداختند.

(وَ قَوْمُ لُوطٍ) که در فساد کوتاهی نکردند که شرحش مکرّر بیان شده همچنین.

(وَ أَصْحابُ مَدْیَنَ) و أصحاب الأیکة.

(وَ کُذِّبَ مُوسی : هم فرعونیان و هم در بسیاری از موارد بنی اسرائیل و در جای دیگر می فرماید: «کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ أُولئِکَ الْأَحْزابُ إِنْ کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقابِ» ص آیه 12 و 13.

(فَأَمْلَیْتُ لِلْکافِرِینَ): خداوند مهلت داد برای کافرین مدّتهای مدید پس از انقضاء مدّت آنها.

(ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ): عذاب گیر شدند بغرق و باد و صیحه و خسف و أمطار حجارة و نحو اینها.

(فَکَیْفَ کانَ نَکِیرِ): پس چگونه بود عاقبت کار آنها در اثر تکذیب و انکار شما هم غم نداشته باش اینها هم بعذاب الهی گرفتار خواهند شد.

ص: 311

مثل آثار باستانی در مملکت ما و در تفسیر ائمّه علیهم السلام است بامام ناطق تفسیر فرموده.

می دانند، و فرق این دو قوّه این است که عقل مدرک کلّیات است و متخیّله مدرک جزئیّات است. از امیر المؤمنین علیه السلام پرسیدند: عقل چیست؟- فرمود:

«العقل ما عبد به الرّحمن و اکتسب به الجنان»

عرض کردند: پس در معاویه چیست؟- فرمود نکری و شیطنت.

این کفار قلب دارند که مرکز روح انسانی است و محلّ توجّه او است لکن همین نحوی که از برای بدن چشم و گوش و زبان هست از برای روح هم هست اینها قلب آنها کور و کر و لال است چنانچه می فرماید:

(أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَی الْأَبْصارُ): چشم سر آنها باز است مبصرات را می بینند.

(وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ): چشم قلب کور است حقایق را نمی بیند، گوش او کر است مواعظ و نصایح را نمی شنود، زبانش لال است اعتراف بحقایق نمی کند. و این کوری و کری و لالی نه در أصل خلقت است بلکه در اثر آفت است به کثرت معاصی و طغیان که تعبیر بسیاهی قلب و قساوت می شود.

استعجال را داشتند می گفتند: «فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ» اعراف آیه 68، هود آیه 34، احقاف آیه 21.

(وَ لَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ): هرگز وعده الهی تخلّف پذیر نیست البته به آنها می رسد.

(وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ): مفسّرین در این جمله اختلاف کردند. بعضی گفتند: روزهای قیامت هزار سال دنیا است و روایتی نقل کردند که فقراء پیش از اغنیاء وارد بهشت می شوند به نصف روز که پانصد سال باشد، بعضی گفتند عذاب یک روز آخرت مطابق عذاب هزار سال دنیا است، بعضی گفتند: عذاب یک روز با عذاب هزار سال در جنب قدرت الهی مساوی است. تمام این تفسیرات خلاف ظاهر آیه است که توهم کرده اند یک روز خدا هزار سال بنده گان است ولی در آیه شریفه مثال زده که یک روز با هزار سال در نزد پروردگار مساوی است تعجیل فرماید در عذاب فورا در همان روزی که طلب کردند یا هزار سال آنها را مهلت دهد.

بالاخرة معذّب می شوند و وعده الهی تخلّف ندارد، و در مثال می گویند: ادنی مناسبت کافی است و این آیه قریب المفاد است با آیه شریفه: «إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً» معارج آیه 6.

سؤال: سرّ تأخیر عذاب با اینکه استحقاق آن را داشتند چیست؟- جواب: اوّلا حکم و مصالح افعال الهیّه را خود می داند بنده نمی تواند پی ببرد الّا قلیلی.

و ثانیا آنچه از آیات و أخبار استفاده می شود سه چیز است:

1- اینکه بسا بعضی از آنها متنبّه شوند و ایمان آورند.

2- ممکن است در نسل آنها مؤمنی بوجود بیاید چنانچه خطاب شد به نوح: «أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ» هود 38. و حضرت نوح عرض کرد: «وَ لا یَلِدُوا إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً» نوح آیه 28. و مقاتله أمیر المؤمنین با کفّار

ص: 315

و معاندین روی همین پایه بود که اگر در نسل آنها مؤمنین بوجود می آمد صرفنظر می کرد، و همچنین ابی عبد اللَّه علیه السلام با لشکر کربلاء.

3- امهال آنها لیزدادوا اثما چنانچه در آیه است.

واجبات الهیّه که مصداق أتمّ آنها خاندان عصمت و طهارت هستند که از حضرت موسی بن جعفر از پدر بزرگوارش که فرمود:

«اولئک آل محمّد علیهم السلام»

و مصادیق بسیار دارد تا قیامت بمراتب مختلفه و درجات متفاوته.

(لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ): اشکال: آل محمّد علیهم السلام که گناه نداشتند احتیاج بمغفرت ندارند.

جواب: مغفرة آنها غفران شیعیان و دوستان و بستگان به آنها است در دعاء ابی حمزه

(ان ادخلتنی النار ففی ذلک سرور عدوّک و ان ادخلتنی الجنة ففی ذاک سرور نبیک و انا و اللَّه اعلم ان سرور نبیّک احب الیک من سرور عدوّک.

(وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا): سعایت جدّیّت و سعی و کوشش است در ابطال آیات الهیّه و آیات الهی منحصر بآیات قرآن نیست تمام معجزات انبیاء و ائمّه آیات الهی است شخص انبیاء و ائمّه بلکه علماء أعلام آیات الهی هستند، دستورات و فرامین خداوند آیات او است.

(مُعاجِزِینَ): که در مقام هستند پیغمبر و ائمّه طاهرین و علماء دین و مؤمنین را عاجز کنند که آنها بمقاصد دینی خود نائل شوند:

(أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ): در خبر مصداق أتمّ آنها را بیان می فرماید:

«قال: هی الأربعة النّفر التّیمیّ و العدویّ و الأمویّین»

و این هم مصداق بسیار دارد که شرحش خالی از محذور نیست.

آنچه را شیطان القاء کرده پس از آن محکم می فرماید خدا آیات خود را و خداوند عالم و حکیم است.

این آیه شریفه یکی از مشکلات آیات است مفسّرین عامه یک مزخرفاتی گفتند که حقیر شرم می کنم از نقل آنها و اخباری هم نسبت به ائمه داده اند و بفرمایش سیّد مرتضی در تنزیه الأنبیاء قال: «و أمّا الأحادیث المرویّة فی هذا الباب فهی مطعونة مضعّفة عند أصحاب الحدیث». أقول: بلکه مخالف با اصول مذهب شیعه است که معصوم سهو و نسیان و اشتباه ندارد بلکه در بعض این أحادیث نسبت تحریف در قرآن داده و کلمه (و لا محدث) از او ساقط شده. و ما اکتفاء می کنیم بآنچه اخذ کرده ایم از استاد أعظم مرحوم آیة اللَّه بلاغی قدّس سرّه.

(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ): بعضی گفتند: کلمه من در من رسول زایده است، و این خلاف حقّ است کلمه زایده در قرآن نیست و مفاد آیه این است: چه رسول باشد چه نبیّ کانّه میفرماید: ما أرسلنا من رسول او نبیّ، و در فرق بین رسول و نبیّ جهاتی گفتند: بعضی گفتند: مرادفین است، بعضی فرق بین اولوا العزم که رسول باشند و انبیاء تابع شرایع آنها هستند، بعضی گفتند: أعمّ و أخصّ هستند کلّ رسول نبیّ و لا عکس، و آنچه بنظر می رسد و اللَّه العالم بلکه از خود لفظین استفاده می شود آنکه: رسول بمعنی فرستاده از جانب حقّ است که خداوند مرسل بکسر و رسول مرسل بفتح و مرسل الیه بنده گان خدا اولوا العزم باشد چه غیر، چه متبوع باشد یا تابع، چه بر جمیع ناس مبعوث باشد چه بر بعض، چه مدّتش محدود باشد یا غیر محدود تا آخر دنیا، و نبیّ آنکه از جانب خدا بر او وحی می رسد یا بدون واسطه یا بواسطه ملک، یا در بیداری یا در خواب، یا بصورت ظاهر یا بر قلب مطهّر او چه مأمور بدعوت باشد و چه نباشد.

(إِلَّا إِذا تَمَنَّی): تمنّی انبیاء و رسل هدایت و ارشاد و بشارت و انذار است نسبت بآنچه مأمور هستند.

ص: 319

(أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ): شیطان بر قلوب ناس القاء و وسوسه می کند که تکذیب انبیاء کنند و ساحر و مفتری و مجنون بگویند و اذیت و آزار کنند و نگذارند که انبیاء بمقصود خود رسند و مأموریت خود را انجام دهند و نگذارند که بنده گان تشرّف پیدا کنند و هدایت شوند لکن خداوند.

(فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ) و فرستاده گان خود را یاری می فرماید:

«إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ» مؤمن آیه 54.

(ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ): گفتیم: آیات الهی بسیار است آیات قرآن، و کتب انبیاء، معجزات آنها، شخص انبیاء و اوصیاء و علماء حقّه بلکه

و فی کلّ شی ء له آیة تدلّ علی أنّه واحد

(وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ): مکرّر تفسیر شده و هر دو از صفات ذاتیّه است.

و برای اینکه بدانند کسانی که بآنها علم داده شده که این حقّ است از طرف پروردگار تو پس ایمان میآورند باو پس قلوب آنها مطمئن و خاشع و خاضع می شود برای او و محقّقا خداوند هر آینه هدایت کننده است کسانی که ایمان آوردند بسوی راه راست صراط مستقیم.

خلاصه مفاد این دو آیه این است که: دستگاه الهی از ارسال رسل و انزال کتب و آیات الهی و القاء شیطان و رفع آن و محکم کردن آیات برای امتحان بندگان است که خوب و بد آنها از هم تمیز داده شود کافر و مؤمن، و جاهل و عالم، قسیّ القلب و منوّر القلب، مریض القلب، و صحیح القلب، ضلالت و هدایت که البتّه امتحان میشوند چنانچه می فرماید: «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ» عنکبوت آیه 1 و 2.

تفسیر.

(لِیَجْعَلَ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ فِتْنَةً): متعلّق است بآیات قبل و بیان حکمت آن که فرمود «وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» که ارسال رسل و جعل أحکام و نزول آیات و در مقابل القاء شیطان و نفس امّاره و حبّ دنیا تماما برای امتحان است.

(لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ): در مجلّد أوّل در سوره بقره آیه 9 ما اقسام امراض قلبیّه را مفصّلا بیان کرده ایم مراجعه فرمائید تکرار نشود.

(وَ الْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ): قساوت قلب سیاهی دل است بواسطه کثرت معاصی و شرک و کفر و عناد و تقلید آباء و حب به ریاست و مال و کبر و نخوت و هزار عیب دیگر که دیگر موعظه و نصیحت أثری نمی کند و از قابلیّت هدایت افتاده مثل مخالفین و معاندین در عصر ائمّه و امروز در بسیاری از جوامع.

(وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ): که هم بخود ظلم کردند و خود را مستحقّ عذاب ابدی

ص: 321

نمودند، و هم بدیگران که مانع شدند، و هم بدین.

(لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ): شقاق جدایی است، اینها از حقّ جدا شدند و رو بباطل رفتند آنهم نه مقدار کمی که قابل برگشتن باشد بسیار دور که دیگر با حقّ هیچ تناسبی ندارند و بالعکس.

(وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ): که قلب آنها بنور علم روشن و در مقام پیدا کردن حقّ هستند و تمیز حقّ و باطل را می دهند.

(أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ): می دانند که انبیاء و رسل از جانب خدا آمده اند و معجزات آنها را مشاهده می کنند و أحکام الهیّه را موافق حکمت و مصلحت میدانند و تمام را حقّ و صدق میدانند.

(فَیُؤْمِنُوا بِهِ): ایمان می آورند و ثبات قدم دارند و فریب شیطان و نفس اماره را نمی خورند و عناد و عصبیت ندارند.

(فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ): با کمال اطمینان قلب و خضوع و خشوع توجّه بحقّ می کنند.

(وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِینَ آمَنُوا): خداوند هم نور ایمان را در قلوب آنها القاء و قذف می فرماید و اسباب هدایت را برای آنها فراهم می کند.

(إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ): که هیچ اعوجاجی و انحرافی نداشته باشد از حیث عقاید و اخلاق و اعمال صالحه.

و اسلام تا بیاید آنها را مرگ و قیامت، یا بیاید آنها را عذابی که مثل نداشته باشد.

(وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا): مراد آن کفّاری هستند که در آیه قبل اشاره شد که در قلوب آنها مرض است و قساوت گرفته و دیگر قابل هدایت نیستند و در شقاق بعید هستند بکفر باقی می مانند تا اینکه بیاید آنها را ساعت که مرگ باشد و أوّل عذاب قیامت که فرمود: «اذا مات ابن آدم قامت قیامته».

(فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ): مرجع ضمیر ممکن است قرآن باشد یا اسلام یا شخص نبیّ و اینها تلازم دارد زیرا منکر قرآن منکر اسلام و منکر رسالت هم هست و کذا العکس.

(حَتَّی تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ): ممکن است أجل باشد یا قیامت کبری یعنی تا آخر عمر بکفر باقی می مانند.

(بَغْتَةً): که می فرماید: «وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ» نحل آیه 79.

(أَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ): گفتند: عذاب یوم بدر بوده که ملائکه بیاری اسلام آمدند که این روز عقیم بود دیگر مثل پیدا نکرد، و این تردید به کلمه او برای این است که أین کفّار دو قسمت شدند یک قسمت در بدر کشته شدند و یک قسمت بکفر تا آخر عمر باقی ماندند.

الهی می شوند.

(الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ): همیشه مالکیّت ذاتیّه مختصّ بذات او است لکن در دنیا بسیاری دعوی ملکیّت میکنند یکی سلطنت یکی ریاست یکی دولت یکی ثروت و نحو اینها لکن در قیامت تمام ضعیف «لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ) هستند.

(یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ): حکم حکم او است احدی اختیار ندارد: «یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئاً» انفطار آیه 19.

(فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ): تفسیرش واضح مکرّر بیان شده.

الرِّبا»

بقره آیه 276، یا آیه میراث که بر غیر قرآن تقسیم ارث کنند، یا آیه «السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما» مائده آیه 42، یا آیه حدّ زنا: «الزَّانِیَةُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ» نور آیه 2، یا آیه قصاص و دیات:

«وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ» بقره آیه 175، یا آیات أحکام آیه زکاة صوم حجّ خمس حدود و أمثال اینها بلکه اگر آیات را تعمیم دهیم بأنبیاء و ائمّه و علماء کار بسیار مشکل می شود.

(فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ): عذابهای الهی فردای قیامت دو قسم است عذاب جسمانی آتش زقوم حمیم غساق تازیانه عمود مار عقرب و امثال اینها و عذاب روحی مثل: «اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ» مؤمنون آیه 110، بعد از رحمت حشر با شیاطین لعن الهی و أمثال اینها که یکی از آنها اهانت و بی اعتنایی بآنها است و رسوایی پیش خلایق و جدایی از حشر با أولیاء و محرومیت از بهشت و شهادت شهود و غیر اینها.

دینیّه مسافرت می کنند، و مثل کسانی که برای اعلای کلمه اسلام و شعائر دینی و هدایت و ارشاد مؤمنین و اقامه صلوة و أمر بمعروف و دفع کفّار و أشرار و سایر طرق الهیّه که فرمود: «الطّرق الی اللَّه بعدد انفاس الخلائق» تمام را شامل می شود.

(ثُمَّ قُتِلُوا): مثل أصحاب بدر و حنین و اصحاب امیر المؤمنین و أصحاب سید الشهداء و بسیاری از ذراری رسول اللَّه، و از علماء شیعه و از مؤمنین که بدست کفّار و معاندین و مخالفین کشته شدند.

(أَوْ ماتُوا): در غربت از دنیا رفتند.

(لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً): چه در عالم برزخ و چه در قیامت که این جمله قریب المفاد است با آیه شریفه، «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» آل عمران آیه 162.

(وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ): اشکال: خداوند رزّاق است و بس و رزق یکی از افعال مختصّه بخدا است رازق دیگری نداریم که خیر الرّازقین باشد غیر از خداوند.

جواب- اسباب و وسائطی که خداوند برای رزق معیّن فرموده مثل آباء نسبت به اولاد صغار و زوج نسبت بزوجه و موالی نسبت بعبید و ارباب نسبت به نوکر و کارفرما نسبت به کارگر بلکه ملائکه موکّل بارزاق هستند مثل میکائیل تمام صدق رازق می کند که خداوند در این جمله با سه تأکید کلمه انّ کلمه لام ذکر هو فرموده خیر الرازقین چه در دنیا چه در برزخ چه در قیامت.

(لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا یَرْضَوْنَهُ): نوع مفسّرین تفسیر کردند به بهشت بدلیل قوله تعالی: «وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ أَنْتُمْ فِیها خالِدُونَ» زخرف آیه 71. لکن بنظر تمام نیست.

امّا اوّلا: بهشت اختصاص بآنها ندارد جمیع مؤمنین داخل بهشت می شوند و مخلّد در آن هستند.

و ثانیا آیه قبل این دلالت را داشت و ظاهر عطف مغایرت است و آنچه بنظر می رسد مقام رضا است بدلیل قوله تعالی بعد از توصیف بهشت که می فرماید:

«وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ (میفرماید) وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» توبه آیه 73. و بدلیل قوله (ع) که میفرماید: بعد از دخول اهل بهشت در بهشت خطاب می رسد: آیا توقع دیگری دارید؟- عرض می کنند: «ربنا رضاک» و قوله (ع) که می فرماید:

«اذا اشتغل أهل الجنة بالجنة اشتغل اهل النار بالنار».

(وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ): میداند هر که چه لیاقتی دارد.

(حَلِیمٌ): حلم الهی فوق آنچه تصور شود است حتی بکفار فضلا از این نوع مهاجرین.

بر او بغی و ظلم کردند هر آینه خداوند او را نصرت می فرماید. محققا خداوند هر آینه عفو می فرماید و می آمرزد و از بین می برد گناهان را.

(ذلِکَ): جمله مستقله است اشاره بآیات قبل که این نحو بوده معامله خداوند با مؤمنین و مهاجرین.

(وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ): دستور الهی است برای انبیاء و مؤمنین و کسانی که گرفتار ظلم ظالمین شدند که در مقام انتقام بیش از آنچه بآنها وارد شده انتقام نکشند چنانچه میفرماید: «وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ» بقره آیه 190 و نیز می فرماید: «أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ مائده آیه 49.

(ثُمَّ بُغِیَ عَلَیْهِ): پس از آن اگر تعدی کردند در ظلم و اذیت و آزار و نتوانست مظلوم قصاص کند بداند که خداوند.

(لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ): خداوند او را نصرت عطا میکند و از ظالم انتقام میکشد مگر آنکه مظلوم گذشت کند و عفو نماید زیرا.

(إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ): خداوند هم عفو می فرماید و گذشت می کند چنانچه میفرماید: «فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَهُ» مائدة 45 و نیز میفرماید: «وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» تغابن آیه 14.

و از این جهت حضرت یعقوب از پسران، و یوسف از برادران انتقام نکشیدند بلکه بر آنها طلب مغفرت کردند. و حضرت رسالت پس از فتح مکه و تسلط بر مشرکین فرمود: با شما معامله ای می کنم که برادرم یوسف با برادرانش کرد

(انتم الطلقاء)

با آن همه اذیتهایی که چه در مکه و چه در جنگها کرده بودند.

ص: 328

بساطته دارا است و از امیر المؤمنین است:

«کمال توحیده نفی الصفات عنه»

چنانچه صفات سلبیّه هم چون عدم و فقدان است و در ذات او عدم راه ندارد لذا سلب می شود.

(وَ أَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ): آلهه مشرکین از أصنام و غیر آنها.

(هُوَ الْباطِلُ) از بین رفتنی است و هیچ نفع و ضرری ندارد.

(وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ): بلند مرتبه علی اعلاء علو ذاتی علوّ صفاتی علوّ أفعالی که علوّ او حد و اندازه ندارد غیر متناهی است.

(الْکَبِیرُ): کبریایی مختص بذات اوست و هر ممکن در پیشگاه او حقیر و صغیر است اگر دعوی بزرگی کند خوار و ضعیف و از بین رفتنی است حدیث قدسی است:

«الکبریاء ردائی و العظمة ازاری فمن نازعنی خذلته»

بزرگی بتو می برازد و بس، جل جلاله.

ابرها را حرکت می دهد بهر نقطه که مأمور است، و این سه عنصر از هم جدا می شوند عنصر ناری بطرف بالا می رود و عنصر هوایی در مرکز وسط که کره هوایی است داخل میشود و عنصر آبی بطرف سفلی نازل می شود و حین نزول اگر هوا سرد باشد تشکیل برف می دهد و اگر در وسط سرد باشد تشکیل تگرگ می دهد و اگر ملایم باشد تشکیل مطر باران می دهد، و اینها در اعماق زمین وارد می شوند که آب چاهها و چشمه ها از این قسمت است، و دانه ها و اصول اشجار که در زیر خاک پنهان شده اند از این آب بهره برداری می کنند و رشد می کنند، و از زمین خارج میکنند اشجار و اثمار را.

(فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً): سبز و خرم و فواکه و حبوبات و سایر ما یحتاج انسان را تولید میکنند.

(إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ): ریزکار است با أعلا درجه دقت (خَبِیرٌ): بتمام جزئیات موافق حکمت با خبر است.

است و خود میداند که در هر یک آنها چه اندازه خلق فرموده و ملائکه هستند تمام مشغول بعبادت که حضرت رسول فرمود: در لیلة المعراج جای یک قدم نبود از کثرت ملائکه و در عالم بالا عرش أعظم و کرسی که احاطه بر جمیع آسمانها و زمینها دارد: «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ- السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» بقره آیة الکرسی، و بیت المعور و سدرة المنتهی و جنة الماوی و لوح و قلم و عالم ارواح و مالا یعلمه الا اللَّه.

(وَ ما فِی الْأَرْضِ): از جمادات جواهر و فلزات و معادن و جبال و حجارة و تراب، و نباتات از اشجار و حبوبات و فواکه و ادویه جات و گیاه، و حیوانات از حشرات و سباع و وحوش و طیور و انعام و جن و انس و غیر اینها.

(وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِیُّ): با سه تاکید کلمه ان و لام تاکید و جمله اسمیّه و غنی را اکثر تفسیر کردند به بی نیازی و از صفات سلبیه شمردند که گفتند:

نه مرکب بود و جسم نه مرئی نه محل بی شریک است و معانی تو غنی دان خالق

و لکن ما گفتیم: غنی از اعظم صفات ثبوتیه است بمعنی دارایی که لازمه او سلب احتیاج است و همین جمله قبل شاهد بر این معنی است.

(الْحَمِیدُ): حمد مختص بذات مقدس او است که کامل است فوق الکمال و تمام است فوق التمام ذاتا و صفة و فعلا. الحمد للَّه رب العالمین.

آسمان را که سقوط نکند بر زمین مگر باذن پروردگار بدرستی که خداوند نسبت بأفراد ناس رءوف و مهربان است.

(أَ لَمْ تَرَ): البته می بینی.

(أَنَّ اللَّهَ): اینکه خداوند متعال.

(سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ): از قعر دریا جواهرات بیرون می آورید و از دل کوه ها عقیق و فیروزج و یاقوت و زبرجد و معادن اخراج می کنید و تمام حیوانات حتی سباع و درندگان را مسخر میکنید، خود حقیر دیدم در میدان شاه خرس را آورده بودند و با انسان کشتی میگرفت، و در سابق معمول بود در مجالس عزای أبی عبد اللَّه شیر را زنجیر کرده می آوردند و پای منبر زنجیر از گردن او برمیداشتند و چون در یک مجلس یک زنی از ترس ضعف کرد و مرد دولت جلوگیری کرد.

آیه شریفه سوره فیل:

«أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ «الایه» که فیل بآن عظمت را تسخیر کرده بودند و برای جنگ آورده بودند و باو تعلیم داده بودند، و جمیع طیور حتی تسخیر جن که در شریعت حرام است و هر چه در زمین است.

(وَ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ): که خداوند چوب را قرار داده که روی آب بماند و فرو نرود و کشتی از آن ساخته شود و جمع کثیری در آن قرار گیرند و از این طرف دریا بطرف دیگر سیر کنند و صادرات و واردات را نقل نمایند.

(بِأَمْرِهِ): که بتوسط باد و نار در روی دریا حرکت دهد.

(وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ): این کرات جوّیه در این مراکز خود بدون عمد برقرار که سقوط نکند: «خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» لقمان آیه 9.

(إِلَّا بِإِذْنِهِ) که از علایم قیامت است.

(إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ): با رأفت و مهربانی و ترحم و تفضل با

ص: 334

بندگان رفتار میفرماید.

در تفسیر آیه شریفه: «وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ» آل عمران آیه 26، گفتند: مؤمن از کافر و کافر از مؤمن مثل محمّد بن ابی بکر و پسر نوح، و حیات ذاتی مختص بذات اقدس او است «اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ» آیة الکرسی، و حیات جعلی راجع به سرتاسر ممکنات است که بافاضه وجود حی است و بسلب وجود میت است: «الممکن فی حد ذاته أن یکون لیس، و له من علّته أن یکون أیس».

و جعل کردیم منازعه و محاجه نباید بکنند که این دستورات اسلامی مخالف با دستورات انبیاء سلف هست، هر کدام بمقتضای زمان و اشخاص و حکم و مصالح جعل شده و لذا نسخ در شرایع بوده شریعت نوح ناسخ شریعت آدم و کذلک ابراهیم و موسی و عیسی تا دین اسلام که ناسخ جمیع شرایع قبل بود، و در خبر دارد که مراد از الامر أمر وصایت و ولایت امیر المؤمنین است. حدیث منسوب بموسی بن جعفر از پدر بزرگوارش علیهما السلام است خلاصه مفادش این که: پس از نزول این آیه حضرت رسول مهاجر و انصار را جمع فرمود، و فرمود هر نبیی منسک داشته تا نبیّ آخر و علی علیه السلام منسک است باید او را اطاعت کنید و لزوم امام و اطاعت او دین است لکن آنها منازعه و مخالفت کردند. و مکرر گفته ایم که أخبار بیان مصداق اتم را میکند البته وجود امام و اطاعت او أعظم فرائض الهیه است که بدون او ایمان تحقق پیدا نمیکند منافی با عموم آیه نیست که شامل جمیع دستورات الهیه باشد.

(وَ ادْعُ إِلی رَبِّکَ): دعوت بتوحید و لزوم اطاعت اوامر او و ترک نواهی او.

(إِنَّکَ لَعَلی هُدیً مُسْتَقِیمٍ): هدایت و ارشاد بصراط مستقیم.

و مجنون و کذاب و مفتری بگویند، و معجزات او را حمل بسحر کنند، در امر ولایت تمسک باجماع بعضی و بشوری و بقهر و غلبه کنند، و نصوص قرآن و أخبار متواتره و حدیث غدیر را کنار گذارند، در امر قیامت استبعاداتی که چه نحوه خاک پوسیده زنده می شود، در موضوع احکام تصرفاتی که باستحسانات خود و بدعتهایی که گذاردند و تغییراتی که دادند عمل کنند.

(فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ): تکلیف پیغمبر ابلاغ است و چیزی فرو گذار نکند که بفرماید:

(انی تارک فیکم الثقلین ...)

«الحدیث» و بفرماید:

( «ما من شی ء یقربکم الی الجنة و یبعدکم عن النار الا و قد امرتکم به و ما من شی ء یقربکم الی النار و یبعدکم عن الجنة الا و قد نهیتکم عنه»).

و خدا بفرماید «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ» اسری آیه 9. و بفرماید: «وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ» انعام آیه 59. اخذ کنند یا رد کنند خداوند داناتر است بعمل آنها.

که انبیاء و رسل و ائمه و دعاة الی الحق هستند چنانچه میفرماید: «یَوْمَ یَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَیَقُولُ ما ذا أُجِبْتُمْ الایه» مائده آیه 108. و چنانچه انبیاء میگویند: «اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ» شوری آیه 14، و شهود روز قیامت شاهد قوی شخص حاکم و قاضی ذات اقدس حق است «قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ» رعد آیه 43، «قُلْ کَفی بِاللَّهِ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ شَهِیداً» عنکبوت آیه 51، و از جمله شهود ملائکه کرام الکاتبین و ملائکه حفظه و اعضاء و جوارح و قرآن و ازمنه و اماکن.

و منکرین را هم حاضر می کند از کفار و مشرکین و منافقین و معاندین «وَ یَوْمَ یُنادِیهِمْ فَیَقُولُ ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ» قصص آیه 65. اینها بکلی منکر می شوند و میگویند: «وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ» انعام آیه 23. چون قسم با منکر است لکن در صورتی که مدعی شاهد نداشته باشد و با این شهود بلکه با اقرار جای قسم نیست که در بسیاری از آیات اقرار آنها را نقل میفرماید:

(بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ): چه در امر توحید و چه در امر رسالت و چه در امر خلافت خلفاء و چه در امور دینیه از احکام اسلامیه و وظایف شرعیه و ظلم ظالمین و بدعت های در دین و انکار ضروریات دین و ضروریات مذهب.

آسان است، (أَ لَمْ تَعْلَمْ): استفهام تقریری است البته پیغمبر و من دونه حتی مؤمنین می دانند که:

(أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ): چون علم او ذاتی است و عین ذات است و غیر محدود به همه چیز تعلق گرفته و احاطه کرده: «وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً».

طلاق آیه 12، و مراد ما فی السماء عالم بالا است عالم جبروت لاهوت عالم أنوار و ارواح و ملائکه و کرات علویه و آنچه در آنها است. و الارض از جمادات و نباتات و حیوانات و جن و انس به اقوال و افعال و أنفاس آنها «عالِمِ الْغَیْبِ لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ وَ لا أَصْغَرُ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ».

سبأ آیه 7. «وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ» یونس آیه 61.

(إِنَّ ذلِکَ فِی کِتابٍ). لوح محفوظ و لوح محو و اثبات که ثبت شده قبل از خلقت آسمان و زمین و تقدیر شده.

و گفتیم: که لوح محفوظ آنچه در او ثبت است قابل تغییر نیست و ممکن است که انبیاء و ائمه علیهم الصلاة و السلام بآنها افاضه شود که علم ما کان و ما یکون باشد

«و علمته علم ما کان و ما یکون الی انقضاء خلقک»

دعاء ندبه، ولی محو و اثبات مختص بذات مقدس او است «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ» رعد آیه 39.

(إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ): چه تقدیر امور باشد چه ثبت در لوحین باشد چه ایجاد ما فی السماء و ما فی الارض باشد احتیاج بمقدمات و اسباب ندارد بمجرد اراده ایجاد می شود: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» یس آیه 82.

ص: 340

تنبیه: مقام و شئونات أهل بیت عصمت و طهارت از خور استعداد بشر خارج است لکن دارای مقام الوهیت نیستند، از حضرت صادق علیه السلام است فرمود:

نزّلونا عن الربوبیة و قولوا فی حقنا ما شئتم».

هر چه بگوئید کم گفته اید.

(تَعْرِفُ فِی وُجُوهِ الَّذِینَ کَفَرُوا الْمُنْکَرَ): صورت های آنها سیاه میشود چشم آنها قرمز می شود صورت درهم کشیده می شود عبوسا قمطریرا میگردد، غیظ و غضب میکنند.

(یَکادُونَ یَسْطُونَ): حمله کنند، و بر آنهایی که.

(بِالَّذِینَ یَتْلُونَ عَلَیْهِمْ آیاتِنا) که مؤمنین باشند که این آیات را بر آنها تلاوت میکنند.

(قُلْ أَ فَأُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکُمُ): که بیشتر غیظ و غضب کنید، او (النَّارُ) آتش دوزخ که ابد الآباد در آن مخلد هستید.

(وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا) در بسیاری از آیات.

(وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ): حدیث مسند از موسی بن جعفر از پدر بزرگوارش در تفسیر این آیه فرمود:

«کان القوم اذا نزلت فی أمیر المؤمنین علیه السلام آیة فی کتاب اللَّه فیها فرض طاعته أو فضیلة فیه أو فی أهله سخطوا و کرهوا حتی همّوا به و أرادوا به العزم، و أرادوا برسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و سلم ایضا لیلة العقبة غیظا و غضبا و حنقا و حسدا».

را و لو تمام مجتمع شوند و بیکدیگر کمک دهند بلکه اگر مگس چیزی از آنها را ربود و سلب کرد قدرت پس گرفتن از او را ندارند ضعیف است طالب و مطلوب.

(یا أَیُّهَا النَّاسُ): خطاب بجمیع ناس است تا قیامت.

(ضُرِبَ مَثَلٌ): ضرب مثل این است که چیزی که شبیه بامر دیگری است بیان کنند که از او پی برند بشبیه آن، کسی که قدرت بر خلقت یک مگس ندارد حتی اگر مگس از او چیزی بر باید قدرت پس گرفتن از او را ندارد چگونه مقام الوهیت دارد.

(فَاسْتَمِعُوا لَهُ): یعنی متوجه شوید و بخود آئید و از این مثل پی به ممثل ببرید.

(إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ): از اصنام و اشجار و حیوانات و شمس و قمر و کواکب و ملائکه و جن و انس.

(لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً): هرگز نتوانستند و نمی توانند یک مگس خلق کنند.

با این صنایع غریبه که امروز مشاهده می شود زیرا خالقیت منحصر به ذات مقدس او است.

(وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ): تمام دست بدست یکدیگر دهند بلکه ضعف آنها بیشتر از این است که.

(وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ): چه رسد خلقت ذباب کنند.

(ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ). اشکال: این جمله ذکر مثل بود و ممثل آن ذکر نشده مثل برای چه بوده؟

جواب: مفسرین توجیهاتی دست و پا کرده اند و لکن ممثل او در خود این

ص: 344

جمله از کلمه (تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ) استفاده می شود که کسانی که قدرت بر خلقت یک ذباب ندارند و اگر از آنها ذباب سلب کند چیزی قدرت پس گرفتن ندارند چگونه مقام الوهیت دارند که از شما دفع مضار کنند یا برای شما جلب منافع نمایند، و آنها را مستحق عبودیت قرار داده اید مگس که ضعیف است و حقیر طالب آن ضعیف تر و حقیرتر است.

یا در صفات صفات زائده گفتند، یا در افعال مثل خلق و رزق شریک قرار دادند، یا برای او دختر و پسر قائل شدند ملائکه را دختران او و آدم و عزیز و عیسی را پسران او. فقط از برکت فرمایشات ائمه بعضی از مؤمنین تا اندازه ای معرفت پیدا کردند.

(إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ): قوت مقابل ضعف است.

(عَزِیزٌ): مقابل ذلیل ذلت و ضعف و فقر و احتیاج خاص ممکنات است هم در حدوث و هم در بقاء و قوت و عزت و غنی خاص مقام ربوبی است.

(مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلًا): مثل جبرئیل امین وحی، و ملائکه که بر ابراهیم و لوط نازل شدند، ملک محمود که بر پیغمبر نازل شد، و ملائکه که بر صدیقه طاهره و ائمه هدی نازل میشدند و أمثال اینها.

(وَ مِنَ النَّاسِ) از آدم ابو البشر تا خاتم الانبیاء صد و بیست و چهار هزار کم و بیش.

(إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ): دو وصف منتزع از علم که عالم بمسموعات و بمبصرات است نه اینکه احتیاج بآلات سمع و بصر باشد گوش و چشم داشته باشد گوشش بشنود و چشمش ببیند، و این علم ازلی است و ابدی عین ذات، ازلا عالم بجمیع مسموعات و بجمیع مبصرات بوده و ابدا هست نه اینکه حین کلام علم پیدا کند یا زمان وجود ببیند.

تنبیه: افضلیت که ذکر شد نسبت به امت خود است منافی نیست که در امم دیگر أفضل از او باشند چنانچه ائمه و اوصیاء پیغمبر اسلام و صدیقه طاهره أفضل از جمیع انبیاء سلف بودند.

روز محشر از صراط و میزان و تطایر کتب و حساب و سایر خصوصیات، و بعید نیست که این أخیر أظهر باشد، و بر هر تقدیر گفتیم علم الهی زیادتی و کمی ندارد أزلا و ابدا عالم بجمیع مخلوقات و افعال و اقوال و ظواهر و بواطن امور است «لا یعزب عن علمه شیئی».

(وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ). اما رجوع ناس بخداوند که مفاد «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» بقره آیه 151، بعث در قیامت است برای ثواب و عقاب نه آنچه عرفا، گفتند بزوال ماهیات و صرف وجود و ملحق بباری شدن است که مثنوی میگوید:

از جمادی مردم و نامی شدم از نما مردم بحیوان سرزدم

مردم از حیوانی و آدم شدم پس چه ترسم کی زمردن کم شدم

بعد از آن هم من بمیرم از بشر سر بر آرم از ملائکه بال و پر

بعد از آن هم از ملک پران شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم

پس عدم گردم عدم چون ارغنون گویدم کنا الیه راجعون

و أما رجوع سایر امور از افعال و اقوال و غیر اینها به معنای بازپرس است در محکمه عدل الهی.

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا): به ایمان تنها قناعت نکنید بلکه مقرون با عمل صالح باشد.

(ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا): نوع مفسرین حمل کردند بر نماز که مشتمل بر رکوع و سجود است لکن امر بنماز در آیات شریفه بسیار است قریب به دویست آیه، و رکوع و سجود خود یک نحو عبادت است از پیغمبر اکرم است که فرمود در لیلة المعراج آسمان ها مطروس به ملائکه بود بعضی دائما در رکوع بودند بعضی، در سجود بعضی قیام بعضی قعود، بالاخص در مقابل مشرکین که سجده می کردند برای آلهه خود چنانچه هدهد بسلیمان گفت: «یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ» نمل آیه 24. و از برای سجده اقسامی هست سجده نماز. سجده فراموش شده، سجده سهو، سجده قرآن، سجده شکر، سجده تواضع که ظاهرا آیه این نوع رکوع و سجود را بیان می فرماید. و سجده ملائکه بر آدم و سجده یعقوب و پسران بر یوسف از این باب بوده، و سجده های انبیا و ائمه طاهرین در پیشگاه عظمت پروردگار نوعا از این باب بوده که سید الساجدین گفتند و سید سجاد نام نهاده شد.

(وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ): عبادت مختص پروردگار است نوع مشرکین شرک عبادتی داشتند که تعبیر بآلهه می کردند و معنی اله استحقاق عبادت که مفاد مطابقی کلمه توحید است، و در عبادت قصد خلوص و قربت لازم است و باید اختراعی نباشد دستور باید از طرف الهی برسد و کیفیت آن را بیان فرماید، و اقسام عبادات بسیار است عبادت قلبی، نفسی، جوارحی، مالی، بدنی.

(وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ): فعل خیر هم اقسامی دارد خیر عقلی که عقل حکم بخیریتش میکند مثل عقاید و اخلاق و بسیاری از افعال، و خیر شرعی از واجبات و مستحبات و بقاعده ملازمه تلازم بین این دو است «کلما حکم به العقل حکم به الشرع و کلما

ص: 349

حکم به الشرع حکم به العقل».

و اما اموری که در نظر جامعه خوب می آید بسا از قبایح عقل و شرع بشمار میرود.

(لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ): لعل به معنای لکی تفلحون است که فلاح و رستگاری منوط باین امور است.

تامه دارد بر این که این آیه اختصاص دارد به اهل بیت عصمت و طهارت ائمه اثنی عشر، و خطاب متوجه بآنها است و قرائن زیادی در خود آیه هست بر این معنی که در تفسیر کلمات آن اشاره میشود.

(وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ): جهاد فی دین اللَّه است که دفع اعداء دین باید کرد، و أعداء دین بسیار هستند، و جهاد با آنها اقسامی دارد:

اول- جهاد با کفار و مشرکین جهاد با سیف.

دوم- دفع شر آنها از مسلمین در دوره غیبت بلکه در ازمنه ائمه نامش دفاع است.

سوم- جهاد با فساق و فجار بأمر بمعروف و نهی از منکر به مراتب آن.

چهارم- جهاد با جهال و عوام بارشاد و هدایت و دلالت و بیان أحکام و وظایف.

پنجم- جهاد با نفس بترک هوای نفسانی باطاعت أوامر و ترک معاصی.

ششم- جهاد با شیطان که: «ان الشیطان لکم عدو مبین» یس آیه 60.

هفتم- جهاد با ظلمه بدفع شر آنها از مظلومین.

هشتم- جهاد با دنیا بترک زخارف آن و زهد در آن و توجه بأمر آخرت و این است.

(حَقَّ جِهادِهِ): و تمام این اقسام از خصائص آل محمّد علیهم السلام است.

(هُوَ اجْتَباکُمْ): اجتباء قریب المعنی است با اصطفاء بر گزیدن و اختیار کردن.

(وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ): دین مقدس اسلام دین سمحه سهله است حکم حرجی در او نیست، و ممکن است این جمله اشاره به اقسام جهاد مذکوره باشد که در حد قدرت و توانایی باشد اگر موجب ضرر و حرج می شود واجب نیست مخصوصا با کفار و فساق و فجار و ظلمه.

ص: 351

(مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ): مفسرین گفتند که: اطلاق أب بر ابراهیم از باب اطلاق امهات است بر ازواج نبی و اطلاق أب است در فرمایش حضرت رسالت:

«أنا و علی أبوا هذه الامة»

لکن در أخبار همین را از قرائن این که مراد ائمه طاهرین هستند گرفتند.

(هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ): اشاره بآیه شریفه است: «رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ» بقره آیه 122.

(وَ فِی هذا): در این قرآن و این دین که دین اسلام است و متدین بآن مسلم است و این اسلام تسلیم جمیع وظایف است.

(لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ): که بر ائمه طاهرین شهادت میدهد روز قیامت چنانچه مفاد اخبار است. و اما بنا بر تفسیر مفسرین شاهد بر مؤمنین است لکن قرینه بعد دلیل بر اول است.

(وَ تَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ): چنانچه در زیارت جامعه و سایر زیارتها و در اخبار بسیار دارد که: ائمه شهداء روز قیامت هستند.

(فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ): اقامه صلوة دو قسم است یکی أداء صلوات است دیگر نگاه داری نماز است که از جامعه برداشته نشود که در بسیاری از زیارات است.

(وَ آتُوا الزَّکاةَ): شامل زکوات واجبه و صدقات مندوبه می شود بلکه زکاة کل شی ء بحسبه زکاة علم، زکاة بدن، زکاة جوارح، زکاة قوت و قدرت و غیر اینها.

(وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ): بحبل اللَّه المتین.

(هُوَ مَوْلاکُمْ): تمام اختیارات شما تحت قدرت او است.

(فَنِعْمَ الْمَوْلی : رءوف رحیم غفور عطوف است «إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ بقره آیه 138.

(وَ نِعْمَ النَّصِیرُ): «یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ» روم آیه 4.

ص: 352

تم بحمد اللَّه سورة الحج و یتلوه انشاء اللَّه سورة المؤمنون و الحمد للَّه اولا و آخرا و ظاهرا و باطنا. و الصلاة و السلام علی محمّد و آله، و اللّعن علی أعدائه و أعدائهم تم بید العبد المذنب السیّد عبد الحسین المدعوّ بالطیّب غفر له

ص: 353

(تنبیه) در باب مستحبات چندان دقتی در صحت و سقم اخبار لازم نیست بواسطه اخبار من بلغ که میفرماید:

(من بلغه ثواب علی عمل فعمله رجاء لادراک هذا الثواب یعطیه و لو لم یکن کما بلغ).

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ.

فلاح به معنی سعادت و رسته گاری و نیل بفیوضات دنیوی و اخروی است، و این خصیصه مؤمنین است غیر مؤمن هر که باشد و هر چه باشد فلاح و رسته گاری ندارد چه مقصر باشد که معذب بعذاب ابدی است و غیر مقصر متروک است بلی اطفال مؤمنین بتبع مؤمنین رسته گار می شوند.

3- این که مؤمن رستگار است ولی به تبعیت کسی که با این صفات باشد این هم خلاف ظاهر آیات است.

4- این که این صفات باعث حفظ ایمان می شود و اگر نباشد خطر بزرگ دارد که بدون ایمان از دنیا رود چنانچه مفاد بسیاری از اخبار است و این معنی بنظر اقرب میباشد و اللَّه العالم.

خشوع دو قسم است خشوع قلب که تمام توجه او در به نماز خداوند بی نیاز باشد خیالات متفرقه در قلب راه ندهد، و خشوع جوارح چشم در حال قیام به محل سجوده باشد و در حال رکوع به میان پاها و در حال جلوس بدامن و در حال سجود به دو طرف بینی، و دستها در حال قیام بر دو پا باشد و در حال رکوع بر زانو و در حال تشهد و سلام بر دامن و در حال سجده مقابل محل سجده باشد، در خبر است شخصی نماز می کرد و با لحیه خود بازی می کرد حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و سلم فرمود:

(لو خشع قلبه لخشعت جوارحه)

و دارد که حضرت سر مبارکش را به زیر می انداخت و بزمین نگاه می کرد.

و نیز در تفسیر خشوع خبر دارد که ملتفت نشود که کی است بر طرف راست او و کی است بر طرف چپ او.

4- تفسیر بکلیه معاصی شده.

5- تفسیر باموری که لغو و بی فائده است.

و بالجمله لغو شامل جمیع این اقسام می شود و این اقسام بیان مصادیق آن است مؤمن باید دائما بفکر آخرت و عاقبة کارها بر آید بعبادت و بنده گی و تحصیل سعادت و رستگاری مشغول باشد و هر چه او را از خدا و دین و بنده گی باز میدارد غفلت نکند حتی امور دنیوی از تحصیل معاش و دستگیری از افتاده گان و احسان به بندگان را بقصد قربت و نیل به سعادت بجا آورد و این معنی به معنی اتم آن در خاندان نبوت بوده، لذا در اخبار بسیار تفسیر باین خاندان شده و تعبیر بمسلمین شده که تسلیم صرف باشد به جمیع واردات و جمیع عبادات و ترک کلیه معاصی و ملهیات.

در اخبار زیادی در کافی دارد قریب باین معنی که هر روز و شبی با انسان تکلم می کند که من شاهد اعمال امروز و امشب تو هستم دیروز نبودم و فردا هم نیستم. (ما فات مضی و ما سیأتیک فاین- قم فاغتنم الفرصة بین العدمین).

دارد نماز را در صندوق خانه بکنند که بیت مخدع گفتند، حتی دارد حضرت رسول صلّی اللَّه علیه و سلم از صدیقه طاهره علیها السلام پرسیدند چه صفتی برای زن بهترین صفات است عرض کرد در مدت عمر چشمش به نامحرمی نیفتد و چشم نامحرمی باو نیفتد.

کفاره نداده و از این جهت می گوئیم در موضوع حج تا طواف نساء و نماز آن نشده نزد زنهای خود حرام است و اولاد حرام زاده می شود، و عامه طواف نساء ندارند چون خلیفه ثانی گفت: (متعتان کانتا فی عهد رسول اللَّه محلّلتان و انا احرّمهما و اعاقب علیهما).

دنیا شود.

(إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ) بقره آیه 186 مائده آیه 89 (إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ اعراف آیه 53 (کَذلِکَ نَطْبَعُ عَلی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ) یونس آیه 74 و البته عدم حب الهی و طبع قلوب متجاوز کاشف از این است که بوی نجات بمشام او نمیرسد و مخلد در عذاب است و این کاشف از عدم ایمان است که بی ایمان از دنیا می رود.

و عهد رسول (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی شوری آیه 22 (قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ) سبأ آیه 46 و فرمود:

(فاطمة بضعة منی من اذاها فقد آذانی و من آذانی فقد آذی اللَّه)

و فرمود:

(حسین منی و انا من حسین)

و غیر این ها از فرمایشات آن حضرت.

و عهد با خدا از نذورات و عهود و ایمان و عهد با بنده گان در معاملات و معاشرت و قراردادات و بالجمله مراعات تمام لازم است و مصداق آیه شریفه است.

و هدایت آنها و بیان احکام آنها و تصحیح آنها که مسائل و فروع آنها بالغ بر چهار هزار مسئله است.

و ثالثا امر به معروف که دیگران تارک آن نباشند حتی بر تارک آن تعزیراتی در شرع معیّن شده که بسا منتهی بقتل می شود و البتّه پس از این امور واجبه مراعات شرائط قبول هم بشود تا اندازه ای که می تواند فضائل آنها را درک کند باتیان باول وقت در مساجد و مشاهد مشرّفه با خشوع و خضوع و توجّه به معانی آنها و لبس بهترین لباس و زینت و با اذان و اقامه و طول رکوع و سجود و تعقیبات و اتیان به جماعت بالاخصّ با عالم سیّد.